نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیارگروه تاریخ،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه لرستان،خرم آباد ، ایران

چکیده

فعالیت‌های گروه‌های مسلح و فرقه‌های مذهبی ناهمگون، با ادعای پیروی از اسلام در قرن‌های نخستین هجری موجب شده بود که فضای فرهنگی جهان اسلام جولانگاه اختلاف، کینه‌ورزی و خشونت دستگاه خلافت و گروه‌های مختلف مسلمان نسبت به یکدیگر گردد. این روند در آستانة خلافت مامون عباسی به اوج خود رسید. تحمیل ولایت‌عهدی از جانب مامون بر امام رضا(ع) و حضور ایشان در ایران فرصت مناسبی برای پیگیری و تحقق آرمان‌های ارزشمند وحدت‌گرایی در جامعه پر از آشوب توسط امام بود. 
این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع و داده‌های روایی و تاریخی می‌کوشد به پاسخ این پرسش بپردازد که راهبردهای فرهنگی امام رضا(ع) به‌عنوان یک دانشمند و رهبری دینی برای ایجاد وحدت در میان مسلمانان چه بود؟ یافته‌های این پژوهش بیانگر آن است که امام با محوریت رهنمودهای قرآن مجید و سنت نبوی در منصب جدید و در پایتخت در ایران با اتخاذ راهبردهای فرهنگی هدفمند و کارآمد بیشترین بهره‌برداری را برای نیل به وحدت اسلامی کرد. آن حضرت مهم‌ترین عنصر تاثیرگذار را در نوع نگرش و تفکر جامعه دانست و راهبردهای فرهنگی خود را نیز بر این اساس سامان‌دهی کرد. در این زمینه، گفت‌وگو بین مسلمانان یا با غیرمسلمانان به‌جای دستور قتل مخالف اعتقادی به‌کار گرفته شد؛ نقش و جایگاه مقام امام در این چهارچوب تبیین شد؛ ارتقای آگاهی عالمان و عامه مردم از حقایق دینی و نه توهمات منحرفان محور قرار گرفت و سرانجام اینکه در تمامی شرایط بر حسن خلق و رعایت احترام و کرامت انسان‌ها تاکید شد.

کلیدواژه‌ها

ـ قرآن مجید.
ـ نهج البلاغه. (1378).گردآوری سیدرضی. ترجمه مصطفی زمانی. تهران: نبوی.
ـ آراسته‌خو، محمد. (1370). فرهنگ اصطلاحات علمی- اجتماعی. تهران: گستره.
ـ آشوری، داریوش. ( 1357). تعریفها و مفهوم فرهنگ. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
ـ  ابن اثیر، عزاالدین علی بن ابی الکرم. (1402ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصار.
ـ ابن ‌بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن علی. (بی‌تا). التوحید. قم: جماعه المدرسین فی الحوزة العلمیه.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1385). علل الشرائع. قم: کتاب‌فروشی داوری.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1378ق). عیون اخبار الرضا. قم: جهان.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1395ق). کمال الدین. قم: دارالکتب الإسلامیه.
ـ ابن شعبه حرانی، ابومحمد حسن بن علی. (1385). تحف العقول عن آل الرسول. ترجمه صادق حسن‌زاده. قم: آل‌علی.
ـ ابن هشام، عبدالملک. (1374ق). السیرة النبویة. تحقیق مصطفی سقا و دیگران. مصر: مطبعة مصطفی البابی الحلبی.
ـ ابو زهره، محمد.(1996). تاریخ المذاهب الاسلامیه. قاهره: دارالفکر العربی.
ـ اربلی، علی بن عیسی. (1364). کشف الغمه. قم: ادب الحوزه.
ـ امین عاملی‏، سید محسن. (1403ق). أعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف.
ـ انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن. تهران: سخن.
ـ بلاذری، احمد بن یحیی. (1424ق). انساب الاشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
 ـ بیهقی، ابوبکر احمدبن حسین. (1414ق). سنن الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ پاکتچی، احمد. (1372). «اهلسنت و جماعت» در دایرهالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. (1375). تاریخ نیشابور. ترجمه محمدحسین خلیفه نیشابوری. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
ـ حکیم، سید منذر و جمعی از نویسندگان. (1425ق). اعلام الهدایه. ج10( الامام علی بن موسی الرضاg). چاپ دوم. قم: المجمع العالمی لاهل البیتb.
ـ حکیمی، محمد. (1394). امام رضا g، زندگی و اقتصاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ حنفی، حسن. (1988 م). من العقیدة الی الثورة. قاهره: مکتبه مدبولی.
ـ خامنه‌ای، سیدعلی. (1376). هدایت ولایت. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
ـ خسروپناه، عبدالحسین. (1389). جریانشناسی فکری ایران معاصر. قم: موسسه فرهنگی حکمت نوین اسلامی.
ـ خوئی، ابوالقاسم. (1413ق). معجم رجال الحدیث. چاپ پنجم. بی‌جا: بی‌نا. 
ـ درخشه، جلال؛ حسینی فائق، سیدمحمدمهدی. (1392). سیاست و حکومت در سیره امام رضا g. مشهد: بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا g.
ـ دهخدا، علی‌اکبر. (1377) لغتنامه. زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.
ـ راش، مایکل (1377). جامعه و سیاست مقدمهای بر جامعهشناسی سیاسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: سمت.
ـ راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد. (بی‌تا). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
ـ روشندل، جلیل. (1370). «تحول در مفهوم استراتژی». مجموعه مقالات اولین سمینار بررسی تحول مفاهیم. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
ـ زریاب خوئی، عباس. (1369). دایرهالمعارف تشیع. تهران: سازمان دایره‌المعارف تشیع.
ـ شاهرخی، سید علاالدین. (پاییز 1399). واکاوی روابط فضل بن سهل با امام رضاg. فصلنامه شیعه شناسی. سال هجدهم. شماره 71. صص:73-96.
ـ طبرسی، ابومنصور احمد بن علی. (1403ق). الاحتجاج علی اهل اللجاج. مشهد: مرتضی.
ـ طوسی، محمد بن حسن. (1364). تهذیب الاحکام. چاپ حسن موسوی الخرسان. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـ عطاردی، عزیزالله. (1406ق). مسندالامام الرضا g. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ عمید، حسن. (1377). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
ـ الفراهیدی، خلیل بن احمد. (1408ق /1988م ). کتاب العین. تحقیق الدکتور مهدی المخزومی، الدکتور ابراهیم السامرائی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبه‌الله. ‌(1409ق). الخرائج و الجرائح. قم: موسسه امام مهدی.
ـ قمی، شیخ عباس. (بی‌تا). سفینه البحار. تهران: کتابخانه سنایی.
ـ کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیه. 
ـ لمان، نرمان. (1352). اصول روانشناسی. ترجمه محمود ساعتچی. تهران: امیرکبیر.
ـ مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالانوار. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ـ صالحی، محمد و دیگران. (1384). سیره امام رضاg. قم: دارالهدی.
ـ مرعشی النجفی، شهاب الدین. (1415ق). ملحقات الاحقاق. قم: مکتبة الآیة الله المرعشی.
ـ مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. (1349). التنبیه و الاشراف. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ مطهری، مرتضی. (1362). خدمات متقابل ایران و اسلام. تهران: صدرا.
ـ  ــــــــــــــــ. (1383). شش مقاله. چاپ هفدهم. قم: صدرا.
ـ  ــــــــــــــــ. (1381). مجموعه آثار. ج25. تهران: صدرا.
ـ مظفر، محمدحسین. (1386). تاریخ شیعه. ترجمه سیدمحمدباقر حجتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ـ مفید، ‌محمدبن‌نعمان. (1413ق). الارشاد. قم: کنگره شیخ مفید.
ـ نجاشی، احمد بن علی. (1407ق). فهرست اسماء مصنفی الشیعه. قم: جامعه مدرسین.
ـ یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب. (1414ق/ 1373). تاریخ یعقوبی. قم: منشورات الشریف الرضی.