نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دروس خارج فقه و اصول، حوزه علمیه قم

2 دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، پردیس فارابی، دانشگاه تهران- طلبه حوزه علمیه قم

چکیده

فقه رضوی از کتاب‎های چالش‌برانگیز و تأثیرگذار در مجامع فقهی امامیه به‎شمار می‌رود. این کتاب در برخی منابع فقهی و کتاب‌شناسی، به استنادِ گزاره‌ها و شواهد سه‌گانه ذیل، اثرِ تألیفی یا املایی امام‎رضا(علیه‎السلام) دانسته شده است: نخست، مستندات تاریخی همچون گزارش یابنده و معرّفِ نسخه اصل، دستیابی به نسخه‌های خطی کهن با تصریح به تألیف کتاب به قلم حضرت رضا(علیه‎السلام) و دفع احتمال وضع و جعل در انحصار عقلی تألیف کتاب به قلم امام‎رضا(علیه‎السلام) یا دروغین و بَرساخته‎بودنِ آن؛ دوم، مستندات فهرستی چون معرّفی راویانِ صاحبِ نسخه یا کتابِ امام‎رضا(علیه‎السلام) در منابع فهرستی شیعه؛ سوم، قراین درونْ‌متنی تألیف به قلم یکی از معصومان(علیهم‎السلام) و قراین درونْ‌متنی تألیف به قلم شخصِ حضرت رضا(علیه‎السلام). در پژوهش حاضر، پس از بازپژوهی تاریخ دستیابی به این اثر و تبیین دلایل و شواهدِ مذکور، و نیز اعتبارسنجی انتقادهای مخالفانِ این نظریه و تحلیل و کشفِ انتقادهای مخدوش و مقبول،‌ با سبک تحلیلی‎ ـ ‎توصیفی، میزانِ اتقان گزاره‌های استنادی برای اثبات نظریه تألیف فقه رضوی به قلم یا املای حضرت رضا(علیه‎السلام) بازاندیشیِ انتقادی شده و این نتیجه به‌دست آمده است که در تمسّک به این دلایل و شواهد به جمیع قراینِ مؤثّر در واکاوی و شناخت مؤلّفِ اثر توجّه نشده است. از سوی دیگر، نمی‌توان این کتاب را خالی از خطِ امام‎رضا(علیه‎السلام)، اثری یگانه و منتسب به مؤلّف واحد دانست.

کلیدواژه‌ها

ـ قرآن کریم.
ـ امام‎رضا (ع) (منسوب). ( 1406ق (الف)). الفقه الرضوی. چاپ اول. مشهد: مؤسسه آل البیت(ع).
ـ ـــــــــــــــــ . (1406ق (ب)). صحیفه الامام الرضا(ع). چاپ اول. مشهد: کنگره جهانی امام‎رضا (ع).
ـ ابن بابویه، محمدبن‎علی. (1378ق). عیون أخبار الرضا(ع). چاپ اول. تهران: نشر جهان.
ـ ــــــــــــــــــ . (1395ق). کمال الدین وتمام النعمه. چاپ اول. تهران: اسلامیه.
ـ ــــــــــــــــــ . (1415ق). المقنع. چاپ دوم. قم: مؤسسه امام هادی(ع).
ـ ــــــــــــــــــ . (1413ق). من لایحضره الفقیه. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین.
ـ ــــــــــــــــــ . (1386). علل الشرایع. چاپ اول. قم: کتابفروشی داوری.
ـ ــــــــــــــــــ . (1376). الأمالی. چاپ ششم. تهران: کتابچی.
ـ ابن‎داود حلّی، حسن‎بن‎علی. (1383ق). الرجال. چاپ اول. تهران: دانشگاه تهران.
ـ ابن‎شعبه حرّانی، حسن‎بن‎علی. (1404ق). تحفالعقول. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین.
ـ ابن‎طاووس حلّی، سیدعلی‎بن‎موسی. (1411ق). مهج الدعوات. چاپ اول. قم: دار الذخائر.
ـ ــــــــــــــــــــ . (1400ق). الطرائف. چاپ اول. قم: خیام.
ـ ــــــــــــــــــــ . (بی‌تا). جمال الاسبوع، بکمال العمل المشروع. چاپ اول. قم: دار الرضی.
ـ اردبیلی، محمدبن‎علی. (1403ق). جامعالرواه. چاپ اول. بیروت: دار الاضواء.
ـ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله. (1431ق). ریاض العلماء. چاپ اول. بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
ـ ــــــــــــــــــــ . (1410ق). تعلیقه أمل الآمل. چاپ اول. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ امین، سیدمحسن. (1403ق). أعیان الشیعه. چاپ اول. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
ـ انصاری، مرتضی. (1428ق). فرائد الاصول. چاپ نهم. قم: مجمع‎الفکرالاسلامی.
ـ بحرالعلوم، سید محمدمهدی. (بی‌تا). الفوائد الاُصولیه. بی‌جا. بی‌نا.
ـ چهارسوقی خوانساری، محمدهاشم. (بی‌تا). رساله فی تحقیق حال کتاب فقهالرضا(ع). بی‌جا. بی‌نا.
ـ حائری اصفهانی، محمدحسین. (1404ق). الفصول الغرویه. چاپ اول. قم: دار الاحیاء العلوم الاسلامیه.
ـ حرّعاملی، محمدبن‎حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. چاپ اول. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
ـ ـــــــــــــــــــ . (بی‌تا). أمل الآمل. بغداد: مکتبه الاندلس.
ـ خوانساری، محمدباقر. (1390ق). روضات الجنّات. چاپ اول. قم: اسماعیلیان.
ـ رازی، منتجب‌الدین. (1366). الفهرست. چاپ اول. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ شریف مرتضی، علی‎بن‎حسین. (1415ق). الانتصار فی انفرادات الامامیه. چاپ اول. قم: جامعه مدرسین.
ـ شهید اوّل، محمد‎بن‎مکی. (1419ق). ذکری الشیعه فی أحکام الشریعه. چاپ اول. قم: مؤسسه آل‎البیت (ع).
ـ صدر کاظمی، سیدحسن. (1380). فصلالقضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا(ع). چاپ ‌شده ضمن «الرسائل الاربعه عشره». قم: جامعه مدرّسین.
ـ صفّار، محمدبن‎حسن. (1404ق). بصائر الدرجات. چاپ دوم. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ طبرسی، احمدبن‎علی. (1403ق). الاحتجاج. چاپ اول. مشهد: نشر مرتضی.
ـ طوسی، محمدبن‎حسن. (1390ق). الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار. چاپ اول. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
ـ ــــــــــــــــــ . (1417ق). العدّة فی اصول الفقه. چاپ اول. قم: علاقبندیان.
ـ ــــــــــــــــــ . (1411ق). کتاب الغیبة. چاپ اول. قم: دارالمعارف الاسلامیه.
ـ ــــــــــــــــــ . (بی‌تا). الفهرست. نجف: المکتبه‎الرضویه.
ـ ــــــــــــــــــ . (1407ق). تهذیب الأحکام. چاپ اول. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـ طهرانی، آقابزرگ. (1403ق). الذریعة إلی تصانیف الشیعه. چاپ سوم. بیروت: دارالأضواء.
ـ عسقلانی، احمدبن‎علی‎بن حجر. (1379ق). فتح الباری فی شرح صحیح البخاری. بیروت: دارالمعرفه.
ـ علاّمه حلّی، حسن‎بن‎یوسف. (1412ق). منتهی المطلب. چاپ اول. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
ـ ــــــــــــــــــــــ . (1982م). نهج الحقّ وکشف الصدق. چاپ اول. بیروت: دارالکتب اللبنانی.
ـ ــــــــــــــــــــــ . (1381ق). خلاصة الأقوال(رجال علامه). چاپ دوم. نجف: منشورات المطبعه الحیدریه.
ـ کاشانی حنفی، ابوبکربن‎مسعود. (1406ق). بدایع الصنایع. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ کشّی، محمدبن‎عمر. (1409ق). اختیار معرفة الرجال. مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ کلینی، محمدبن‎یعقوب. (1407ق). الکافی. چاپ چهارم. تهران: دار الکتب‎الاسلامیه.
ـ مازندرانی حائری، محمد. (1416ق). منتهی المقال. چاپ اول. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
ـ مازندرانی، ابن‎ شهرآشوب. (1380). معالم العلماء. چاپ اول. نجف: منشورات المطبعه الحیدریه.
ـ مجاهد طباطبایی، سیدمحمد. (1296ق). مفاتیح الاُصول. چاپ اول. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
ـ  مجلسی اوّل، مولا محمدتقی. (1406ق). روضة المتقین. چاپ دوم. قم: مؤسسه کوشانپور.
ـ ــــــــــــــــــــــ . (1411ق). لوامع صاحبقرانی. چاپ دوم. قم: اسماعیلیان.
ـ مجلسی، محمدباقر. (1410ق). بحارالأنوار. چاپ اول. بیروت: مؤسسه الطبع و النشر.
ـ مشکینی اردبیلی، ابوالحسن. (1411ق). وجیزه فی علم الرجال. چاپ اول. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
ـ نجاشی، احمدبن‎علی. (1407ق). الفهرست. قم: جامعه مدرّسین.
ـ نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. چاپ هفتم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ نراقی، احمد. (1417ق). عوائد الایّام فی بیان قواعد الأحکام. چاپ اول. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ـ  نوری، میرزاحسین. (1410ق). الفیض القدسی. چاپ اول. چاپ‎شده ضمن ج102«بحارالأنوار». بیروت: مؤسسه‎الطبع و النشر.
ـ ـــــــــــــــ . (1417ق). خاتمه المستدرک. چاپ اول. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
ـ نیشابوری، مسلم‎بن حجّاج. (بی‌تا). الصحیح. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
ـ هندی، محمدبن‎حسن. (1412ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الأحکام. چاپ اول. قم: جامعه مدرسین.