نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته سطح سه حوزه علمیه قم، کارشناس ارشد فِرَق تشیع از دانشگاه ادیان و مذاهب، عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی

چکیده

ماجرای ولایتعهدی امام رضا(ع) در دربار عباسیان مهم‌ترین رخداد سیاسی است که برای اوّلین و آخرین بار در تاریخ سیاسی ائمه(ع) رقم خورد. مأمون، خلافتی را که حاصل سال‌ها تلاش و مبارزه آبا و اجدادش بوده و خود نیز برای دستیابی به آن از ریختن خون برادرش دریغ نکرده بود، با کمترین هزینه به اصرار و تهدید، تقدیمِ بزرگ‌ترین رقیب خاندانی‌اش ساخت. او نیز که سال‌ها آبا و اجدادش برای دستیابی به این خلافت از هیچ تلاش مشروعی فروگذار نبودند، از پذیرش آن استنکاف می‌ورزد.
این رخداد فرضیه‌های مختلفی را در ذهن بسیاری از پژوهشگران ایجاد نمود. مقالۀ حاضر پس از تبیین فرضیۀ‌ سیاسی و بررسی اقوالی که اندیشۀ اعتزالی یا شیعی به مأمون نسبت داده‌اند، با تبیینی اجمالی از مسئله امامت در دو دیدگاه تشیع و اعتزال، جریان ولایتعهدی را از انحصار انگیزه‌های سیاسی خارج ساخته و باورهای اعتقادی طرفین را در کنار مواضع سیاسی آنان، به‌عنوان عاملی تأثیرگذار در اصرار و انکار آنها معرفی می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

قرآن مجید.
ابن ابی‌الحدید مدائنی، عزالدین ابوحامدبن هبه‌الله‌بن محمد، (1385/1965). شرح نهج‌البلاغه، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء‌التراث العربی.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی‌بن ابی‌الکرام، (1385ق/1965). الکامل فی التاریخ، بیروت.
ابن‌خلکان، شمس‌الدین احمد، (بی‌تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تصحیح احسان عباس، بیروت: دارالثقافه.
ابن‎طقطقی، محمدبن علی‌بن طباطبا، (1367). تاریخ فخری، ترجمۀ محمدوحید گلپایگانی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن ‌عمر، (1407/1986). البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
ابن‌المرتضی، احمدبن‌ یحیی، (1988). طبقات المعتزله، بیروت: دارالجیل.
اصفهانی، ابوالفرج، (1416).  مقاتل الطالبیین، چاپ دوم، قم: منشورات الشریف الرضی.
امین مصری، احمد، (بی‌تا). ضحی‌الاسلام، بیروت: دارالکتب العربی.
جعفریان، رسول، (1384). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، چاپ هشتم، قم: انصاریان.
حسینی‌العاملی، سیدجعفرمرتضی، (1398ق). الحیاةالسیاسیه الامام الرضا)، قم: دارالتبلیغ اسلامی.
خطیب بغدادی، احمدبن‌ علی، (بی‌تا). تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
زمخشری، جارالله محمودبن ‌عمر، (1406). الکشاف عن حقائق غوامض القرآن، چاپ دوم، تهران: ناصرخسرو.
شهرستانی، عبدالکریم، (1368ق). الملل و النحل، تصحیح احمد فهمی محمد، چاپ اوّل، بیروت: دارالسرور.
صدوق، ابوجعفر محمدبن على‌بن بابویه، (1378). عیون اخبارالرضا، تهران: جهان.
صفوه، احمدزکی، (1937). جمهره رسائل العرب، تحقیق مصطفی حلبی، قاهره: بی‌نا.
طبری، ابوجعفر محمدبن‌جریر، (1387ق/1967). تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت: دارالتراث.
 
عزام، خالد، (2009). موسوعه التاریخ الاسلامی: العصر العباسی، چاپ اوّل، اردن: دار اسامه.
قاضی، عبدالجبار، (1383ق). شرح الاصول الخمسه، قاهره: مطبعه الاستقلال.
مسعودی، علی‌بن‌الحسین، (1374). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم،
تهران: علمی و فرهنگی.
ناشی‌اکبر، ابوالعباس عبدالله‌بن ‌محمد، (1971). مسائل الامامه، تحقیق یوسف فان آس، ‌بیروت: بی‌نا.
یعقوبی، احمدبن ابی‌یعقوب، (1371). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
Sourdel,Dominique, (1962)." La politique du Calife Abbadsid Al Ma'mun ", Revue des etudes Islamiques No:30, pp: 27-48.