نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه ادیان و عرفان، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 دانشجوی دکترای تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران
چکیده
بازدید از اماکن مذهبی یکی از برنامه‌های رایج در سفرهای دیپلمات‌ها و مقامات کشورهای مسلمان به هنگام حضور در دیگر ممالک اسلامی است. آرامگاه امام هشتم شیعیان در شهر مشهد مقدس که مهم‌ترین زیارتگاه ایران به شمار می‌رود، در سده اخیر پذیرای ده‌ها تن از دولتمردان اهل سنت بوده است. این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، در پی یافتن علل تشرف مقامات مذکور به حرم رضوی است. یافته‌ها نشان می‌دهد گرایش‌های صوفیانه بعضی از دولتمردان مسلمان، یکی از علل تشرف آن‌ها به آستان مطهر امام هشتم (ع) بوده است. بعضی سیاستمداران مسلمان، همچون ظاهرشاه، ابوالکلام آزاد، عمران خان، عبدالله واد، بی‌نظیر بوتو و... از کشورهای افغانستان، هند، پاکستان، سنگال و ... به هنگام حضور در ایران، با انگیزه زیارت امام رضا (ع) عازم مشهد شده‌اند. این افراد در وطن خویش به حمایت از صوفیه یا وابستگی به طریقه‌هایی چون سهروردیه، قادریه، نقشبندیه، چشتیه و مریدیه شهرت داشتند و گزارش‌های متعددی از تشرف ایشان به زیارتگاه‌های صوفیه وجود دارد. با این وصف، به نظر می‌رسد که مقامات سیاسی مذکور حسب باور یا نظر به احترام و جایگاه امام رضا (ع) در سلسله‌های صوفیه، نسبت به زیارت مزار وی اقدام کرده باشند. در این زمینه می‌توان انتظار داشت که زیارتگاه حضرت بتواند به‌عنوان نقطه اتکایی در بهبود و تقویت روابط سیاسی و فرهنگی مثمر باشد.
کلیدواژه‌ها
ـ آریا، غلامعلی. (1365). طری‍ق‍ه چشتیه در هند و پاکستان و خ‍دم‍ات پ‍ی‍روان این طری‍ق‍ه به فرهنگ اسلامی و ای‍ران‍ی. تهران: زوار.
ـ ابراهیم، علیرضا. (1396). «ذوالنون مصری و تعالیم ائمه شیعه». ادیان و عرفان. سال 50. شماره 1. صص: 9-27.
ـ ابن اثیر، عزالدین علی. (1402ق). الکامل فی التاریخ. بیروت : دارصادر.
ـ ابن‌رجب، عبدالرحمن بن احمد. (1425ق). ذیل طبقات الحنابله. ریاض: مکتبه العبیکان.
ـ ابن‌مازه، محمد بن عمر.(1395). لطایف‌الاذکار للحضار و السفار فی‌المناسک والآداب. تصحیح و حواشی از رسول جعفریان. تهران: علم.
ـ ابن ملیح، محمد بن احمد. (1968م). أنس الساری و السارب من أقطار المغارب إلی منتهی الآمال و المآرب سید الأعاجم و الأعارب. تحقیق محمد الفاسی. فاس: مطبعه جامعه محمد الخامس.
ـ اسفندیار، محمود رضا. (1390). «مدارا در اندیشه رام موهن روی و ابو الکلام آزاد ». پژوهشنامه ادیان. شماره 9. صص:1-12.
ـ بامبا، احمدو. (1977). دیوان سعادات المریدین فی امداح خیر المرسلین. طوبی (سنگال): Daaray Kaamil.
ـ پازوکی، شهرام. (1379). «تصوف علوی: گفتاری در باب انتساب سلاسل صوفیه به حضرت علی g». اندیشه دینی. شماره 5 و 6. صص: 59-74.
ـ تسبیحی، محمد حسین. (1351). «دیدار از کتابخانه‌های پاکستان». وحید. شماره106 . صص: 795 – 804.
ـ تقی‌زاده نائینی، رضا. (1402). سفرهای زیارتی دولتمردان مسلمان به مشهد مقدس. تهران: مشعر.
ـ ثنائی، حمیدرضا؛ زارع حسینی، فاطمه؛ مجتهدی، مهدی. (1398). «خاندان سُهروَردی، خاندان تصوف و علم در سرزمین‌های اسلامی». عرفان اسلامی. 15(59). صص: 223-246.
ـ جعفریان، رسول. (1378). «شماری از زائران سنی امام رضا g تا قرن ششم» . زائر. ش 55 و 56. صص: 69-65.
ـ چوهدری، شاهد. (1379). «سیر تصوف و عرفان از ایران به شبه قاره و سهم عارفان تبریزی در آن (شیخ جلال الدین تبریزی) ». زبان و ادب فارسی. شماره 177 .صص: 61 – 102.
ـ حداد، جورج. (1363). «المجله الاسیویه» المجمع اللغه العربیه بدمشق. المجلد التاسع عشر. المجمع اللغه العربیه. العدد 5 و 6.صص: 280-281.
ـ حسینی، یحیی. (1384). «تصوف در افغانستان». طلوع. شماره 16.صص: 175-186.
ـ حیدری‌آذر، مجید. (1397). «عالمان منتقد سلفیه؛ احمد بن زینی دحلان». سراج منیر. شماره 30. صص: 155-162.
ـ خانی، عبدالمجید. (2002م). الحدائق الوردیه فی حقائق أجلاء النقشبندیه. اربیل: دار ئاراس للطباعه و النشر
ـ خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین. (1355). تاریخ حبیب السیر. تهران: خیام.
ـ دهیبی زعبی، عبدالمجید بن طه. (1428ق). اتحا‌ف الاکا‌بر فی سیره و منا‌قب الاما‌م محیی الدین عبدالقا‌در الجیلانی الحسنی الحسینی و بعض مشا‌هیر ذریته اولی الفضل و الما‌ثر. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ رضوی، اطه‍ر ع‍ب‍اس. (1380). تاریخ تصوف در هند. ترجمه منصور معتمدی. تهران: مرکز نشر دان‍ش‍گ‍اه‍ی.
ـ روحانی، کمال. (1385). تاریخ جامع تصوف در کردستان، نقد و بررسی طریقت قادری به ضمیمه تاریخ عرفان از آغاز تا‌کنون. تهران: نشر سامرند.
ـ زرکلی، خیر الدین. (1989م). الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
ـ زرین‌کوب، عبدالحسین. (1392). ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
ـ شاهدی، سیدمحمد. (1397). تصوف در غرب آفریقا و تاثیرپذیری از مکتب اهل بیت b. قم: ذوی القربی
ـ شمیم خان، محمد. (1373). «احوال و آثار مولانا عبیدالله عبیدی سهروردی (1250 ه / 1835 م تا 1302 ه / 1885 م) » . نامه پارسی . شماره 9 . صص: 170-175.
ـ صافی، قاسم. (1387). «مقام لعل شهباز قلندر عارف و سخنور فارسی در سند». پژوهش های ادب عرفانی (گوهر گویا). 2(1). صص: 39-60.
ـ صداقت، مجتبی. (1391). «شایستگی زیارت اهل قبور، عقیده مشترک عارفان و صوفیان تشیع و تسنن». هفت آسمان. 14(54).صص: 93-112.
ـ عالم زاده، هادی. (1369). «آزاد، ابوالکلام». در دایره المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی . (ج 1: 307).تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ع‍ت‍ی‍ق‍ی تبریزی، ج‍لال‌ال‍دی‍ن بن ق‍طب‌ال‍دی‍ن. (1393). مجالس. تهران: میراث مکتوب.
ـ عدلی، محمدرضا. (1392). «علل گسترش جماعت‌های اولیه صوفیان و شکل‌گیری خانقاه‌ها». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. 9 (30).صص: 93-113.
ـ عظیمی، کیومرث؛ چلونگر، محمد علی؛ منتظرالقائم، اصغر. (1393). «طریقت‌های صوفیه، عامل همگرایی کردها به تشیع در کردستان از سال 907 تا 1400 ق». پژوهشهای تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان) . شماره 24.صص: 17-42.
ـ علی جولا، الهام؛ طباطبایی، محمد منصور. (1396). «سلاسل صوفیه از منظر صاحب رشحات الغیبیه فی تحقیق طریق الصوفیه». زبان و ادب فارسی (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز). دوره 70. شماره 235.صص: 123-151.
ـ عیاشی، ابوسالم. (2006م). الرحله العیاشیه. حققها و قدم لها سعید الفاضلی و سلیمان القرشی. ابوظبی: دارالسویدی للنشر و التوزیع.
ـ فرطوسی، صلاح مهدی. (1393). تاریخچه آستان مطهر امام علی g. تهران: نشر مشعر
ـ کتانی، عبد الحی. (1982م). فهرس الفهارس والأثبات ومعجم المعاجم والمشیخات والمسلسلات. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
ـ لاجوردی، فاطمه. (1396). تصوف: خاستگاه، تاریخ و موضوعات وابسته (مجموعه مقالات). تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
ـ لاهوری، غلام سرور. (1410- 1414ق ). خزینه الاصفیاء. لاهور: مکتبه نبویه.
ـ مجلسی، محمد باقر (1403ق ). بحارالانوار. بیروت: موسسه الوفاء.
ـ مدرسی چهاردهی، مرتضی. (1347). «قصیده خالد نقشبندی در وصف امام هشتم علی بن موسی الرضا g ادب و هنر». نامه آستان قدس. شماره 37 . صص: 77-84.
ـ مرادی‌نسب، حسین؛ ایزانلو، محمد امین. ( 1395). «کاربست همگرایی شیعیان امامی با سلجوقیان». تاریخ اسلام در آینه پژوهش. شماره 40 . صص: 101- 120.
ـ مشایخ فریدنی، محمد حسین. (1367). «نظری به زندگی و کارنامه مولانا ابوالکلام آزاد».کیهان فرهنگی. شماره 53 . صص: 19 – 22.
ـ مشکور، محمدجواد. (1375). فرهنگ فرق اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامى.
ـ نصیری، محمد؛ رجبی، محمدرضا؛ نوروزی، اصغر. (1394). «بررسی تاریخی چگونگی ورود و تأثیر تعالیم معنوی اهل بیت b در تصوف و عرفان اسلامی». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. سال ششم. شماره 20. صص: 99-130.
ـ یعقوبی، احمد بن اسحاق. (1423ق). تاریخ الیعقوبی. بیروت : دارالکتب العلمیه.
منابع اینترنتی
ـ افتخاری، فرید. (1399). «تصوف جریانی به شدت متکثر؛ صوفی داعشی هم داریم!». دین آنلاین.6/6/1399. تاریخ مشاهده: 12/10/1401:
o https://www.dinonline.com/20376
ـ تاشچی، محمدناظم.(2020م). «عمران خان: به علاقه‌مندان به عرفان، سریال یونس امره؛ سفر عشق را توصیه می‌کنم». خبرگزاری آناتولی. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.trt.net.tr/persian/mntqh/2020/12/02/mrn-khn-tmshy-sryl-trkhy-ywns-mrh-sfr-shq-r-bh-lqhmndn-rfn-twsyh-khrd-1537968
ـ عبادی، عبدالله. (1394). « نفوذ صهیونیسم بر پل فرهنگی، سیاسی آفریقا». خبرگزاری فارس.
o تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.farsnews.ir/news/13940122001328
ـ موسوی، جمال‌الدین. (1396). « آینده صوفیه در افغانستان/صوفیه اصیل از جریان های انحرافی جدا شود». خبرگزاری مهر. تاریخ مشاهده: 11/10/1401
o https://www.mehrnews.com/news/4055270
ـ « بازدید عمران خان از موزه و آرامگاه مولانا در قونیه» (2019). خبرگزاری آناتولی. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.aa.com.tr/fa/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87-%D9%88-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87/1355349
ـ « بودجه زیارت برای پایتخت معنوی ایران/ ورود 40 میلیون زائر در افق 1401». (1389) . خبرگزاری مهر. تاریخ مشاهده: 12/10/1401:
o https://www.mehrnews.com/news/1226710
ـ «توصیه نخست وزیر پاکستان عمران خان به خواندن کتاب ترکی چهل قانون عشق». (2020). پاکستان اینفو pakistaninfo. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://pakistaninfo.com/fa/17527/%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%87-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86/
ـ «پارلمان پاکستان عمران خان را از نخست‌وزیری برکنار کرد». (1401). خبرگزاری دویچه وله فارسی. تاریخ مشاهده: 11/10/1401.
o https://www.dw.com/fa-ir/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D9%86%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D8%B1%D8%AF/a-61422516
ـ چهل قانون عشق» (2020). پاکستان اینفو pakistaninfo. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://pakistaninfo.com/fa/17527/%D8%AA%D9%88%D8%B5%DB%8C%D9%87-%D9%86%D8%AE%D8%B3%D8%AA-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86/
ـ «درباره شاه محمود قریشی». (1398). خبرگزاری ایرنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.irna.ir/news/83632915
ـ «رئیس جمهور سنگال وارد مشهد شد». (1387). خبرگزاری ایرنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.irna.ir/news/7393476
ـ «سفر بی نظیر بوتو نخست وزیر پاکستان به ایران». (1369). خبرگزاری ایرنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401.
o https://www.irna.ir/news/3454995
ـ « نخست وزیر پاکستان برای زیارت حرم امام رضا(ع) به مشهد سفر کرد». (1390) خبرگزاری مهر. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.mehrnews.com/news/1407330
ـ «نخست وزیر پاکستان پس از دیدار با مقامات کشورمان به اسلام آباد بازگشت».(1390). خبرگزاری ایرنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.irna.ir/news/7932830
ـ «نخست وزیر پاکستان به زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) رفت». (1398). خبرگزاری ایرنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.irna.ir/news/83286500
ـ «وزیر امور خارجه پاکستان وارد مشهد مقدس شد». (1398). خبرگزاری فارس. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.farsnews.ir/news/13981022000874
ـ «همایش بین‌المللی گفتمان عرفان و تصوف در سنگال». (1390). خبرگزاری ایکنا. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://iqna.ir/fa/news/2247175
منابع خارجی
o حقی، انوار حسین(2017م). «ملتان اور سجاده نشینی». جرات. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
ـ https://juraat.com/07/11/2017/26076/
ـ قادری، محمد صدیق خان.(2020م). «مخدوم محمد سجاد حسین قریشی مرحوم-ایک عهد آفریں شخصیت». نوای وقت. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.nawaiwaqt.com.pk/18-May-2020/1161702
ـ گیلانی، سید یوسف رضا.(2011م). «میرے والد مخدوم سید علمدار گیلانی». جنگ. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://jang.com.pk/news/42735
ـ _________________. (2021م). «والد ِمحترم سید علمدار حسین گیلانی کی یاد میں! » . جیونیوز. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://urdu.geo.tv/latest/251034-
ـ «حضرت بهائوالدین زکریا کی عرس کی تقریب کی دوران شاه محمود قریشی کی بهائی سی تلخ کلامی»، (2016م). اسلام تایمز. تاریخ مشاهده: 10/05/1401
o https://www.islamtimes.org/ur/news/581379
ـ «حضرت موسی پاک شهید». (2017م). نوای وقت. تاریخ مشاهده: 10/05/1401:
o https://www.nawaiwaqt.com.pk/15-May-2017/604047
ـ «مراسم عرس مولانا که بین روزهای 7 تا 17 دسامبر برگزار می‌شود». (2022م). سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (TRT). تاریخ مشاهده: 11/10/1401
o https://www.trt.net.tr/dari/frhng-w-hnr/2014/11/25/mrsm-rs-mwln-khh-byn-rwzhy-7-t-17-dsmbr-brgzr-myshwd-205239
ـ Al-Qadir varsity to become research hub, hopes PM Imran Khan. 2021.Thenews
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.thenews.com.pk/print/803388-al-qadir-varsity-to-become-research-hub-hopes-pm
ـ Butt, S (2018). What brings PTI chief to a remote town?. Dawn
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.dawn.com/news/1349312/what-brings-pti-chief-to-a-remote-town
ـ «First Lady Bushra Bibi opens sufism centre, e-library» .2021, The News.
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.thenews.com.pk/print/842117-first-lady-bushra-bibi-opens-sufism-centre-e-library?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+com%2FcwEr+%28Today%27s+Top+stories+%7C+thenews.com.pk%29
ـ ‹Inshallah, I shall return as PM›: Benazir. 2001. Zeenews.
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://zeenews.india.com/home/inshallah-i-shall-return-as-pm-benazir_27025.html
ـ I›ve made mistakes in life, but marrying Reham has to be the biggest: Imran. 2018. The Express Tribune
o Retrieved Aug 01, 2022 from:
o https://tribune.com.pk/story/1764227/9-marrying-reham-biggest-mistake-ive-ever-made-imran-says
ـ Khushik, R (2007), Benazir visits shrine in Sehwan. Dawn.
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.dawn.com/news/280394/benazir-visits-shrine-in-sehwan
ـ McCarthy, R (2002), «I Never Asked for Power.» Guardian.
o Retrieved from, Aug 01, 2022, from:
o https://www.theguardian.com/world/2002/aug/15/gender.pakistan
ـ President Zardari and Benazir Bhutto›s Ajmer visit in 2005. 2012. Ndtv.
Retrieved Aug 01, 2022, form:
o https://www.ndtv.com/photos/news/president-zardari-and-benazir-bhuttos-ajmer-visit-in-2005-12731#photo-166097
ـ Shah, S (2019). Saudi Royals who have visited Pakistan till date. Thenews
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.thenews.com.pk/print/432069-saudi-royals-who-have-visited-pakistan-till-date
ـ Thurston, A (2012), Senegalese politicians court leaders of age-old Muslim sect. 2012. Christian science monitor
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.csmonitor.com/World/Africa/Africa-Monitor/2012/0125/Senegalese-politicians-court-leaders-of-age-old-Muslim-sect
ـ Thick blood: Shah Mehmood Qureshi rubbishes brother’s challenge. 2014. The Express Tribune
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://tribune.com.pk/story/799902/thick-blood-shah-mehmood-qureshi-rubbishes-brothers-challenge
ـ Wakeel, N (2021). Al-Qadir varsity to be made hub of Islamic research: PM Imran.2021. Aajnews
o Retrieved Aug 01, 2022, from:
o https://www.aaj.tv/news/30254789
)