نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول
چکیده
امروزه مفهوم حس‌مکان به عنوان ابزاری برای سنجش و تبیین کیفیت فضا به کار می‌رود؛ با این حال این ابزار در فضاهایی با زمینۀ حافظۀ جمعی، نمیتواند معتبر باشد. لذا تدوین چارچوبی که به ابعاد معنوی فضا توجه کند، ضروری است و توجه به تدوین راهبرد سنجش حس معنوی مکان ضروری به نظر می‌رسد. هدف از این تحقیق بیان مولفه هایی است که بتواند نواقص نظری حس‌مکان در فضاهای مذهبی آرامگاهی را برطرف کند.
مهم‌ترین فضای معنوی ایران، بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) است؛ لذا این مجموعه به عنوان نمونه موردی برای سنجش و تدوین حس معنوی مکان، انتخاب شده است. روش انجام پژوهش به صورت ترکیبی شامل روش های پیمایشی و همبستگی با رویه توصیفی تحلیلی و مطالعات پایه برمبنای روش های میدانی و استفاده از روش دلفی سامان یافته است. پس از اجماع نخبگان در سه مرحله، پرسش‌نامه شامل 62 سوال بین زائران حرم به صورت تصادفی، توزیع شد. از میان62 مولفه بررسی شده، علاوه بر مولفه های کالبدی، ادراکی و کارکردی، مولفه هایی مانند اثر مناسک زیارت، ویژگی های جمعی هنگام زیارت و زمینۀ معنوی فردی مولفه های اثرگذار بر افزایش حس معنوی است.
کلیدواژه‌ها
- ابراهیمی، مهدیس؛ سعیدی رضوانی، نوید. (1395). «بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی و ذهنی بر ایجاد تعلق به مکان در شهرهای جدید نمونه موردی: پرند». سومین کنفرانس بین‌المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری.
- ابراهیمی‌وفائی، علی‌یار. (1397). حس‌تعلق به مکان (در طراحی مجتمع‌های مسکونی). تهران: ترخون.
- اداره پاسخگویی به سوالات دینی. (1395). اطلس حرم مطهر رضوی. ویراستار علمی: مریم رمضانی. مشهد: به نشر.
- امامزادگان (1398). «امامزاده». وبسایت امامزادگان. پرتال رسمی. تاریخ مراجعه 2 اردیبهشت 1398. نشانی اینترنتی: http://emamzadegan.ir.
- بهرامی دشتکی، هاجر. (1389). «معنا و معنویت از دیدگاه روانشناسان». فصلنامه دوعرصه فرهنگ و تربیت اسلامی(راه تربیت). ش10. بهار 1389. صص: 143-160.
- بنتلی، یان. (1395). محیط‌های پاسخده (کتاب راهنمای طراحان). ترجمه مصطفی بهزادفر. تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
- بیر، آن؛ هیگینز، کاترین. (1390). برنامه‌ریزی محیطی برای توسعه زمین: دستورالعملی برای طراحی و برنامه‌ریزی محلی پایدار. ترجمه سیدحسین بحرینی.تهران: دانشگاه تهران.
- پاشایی‌زاد، حسین. (1387). «نگاهی اجمالی به روش دلفی». پیک‌نور. دوره6. ش2. صص:63-79.
- پاکزاد، جهانشاه. (1395). راهنمای طراحی فضاهای شهری. کارشناسی و بازنگری حسین اسدی خوانساری. تهران: شهیدی، وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی.
- تقوایی، ویدا. (1390). «کعبه از حصول شکل تا حضور صورت». دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. ش15. پائیز و زمستان 1390. صص: 7-20.
- تیبالدز، فرانسیس. (1396). شهرسازی شهروندگرا: ارتقاء عرصه‌های همگانی و محیط‌های شهری. ترجمه محمد احمدی‌نژاد. تهران: انتشارات خاک.
- حسینی، سیدهاشم. (1388). «بررسی روند شکل‌گیری مجموعه‌های آرامگاهی در معماری ایران دوره اسلامی: بنابر آراء ابوسعیدابوالخیر». نشریه‌هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. ش38. تایستان 1388. صص: 15 – 24.
- خاکرند، شکراله. (1395). «مفهوم و جایگاه حرم در فرهنگ اسلامی». فصلنامه علمی –پژوهشی فرهنگ رضوی. سال چهارم. ش14. صص: 97-122.
- دانش پور، عبدالهادی؛ صفارسبزوار، فاطمه. (1397). «تحلیلی بر عوامل کالبدی مؤثر بر حس تعلق به مکان در مرکز قدیمی شهر سبزوار». پژوهش و برنامه ریزی شهری. دوره 9. ش33. صص: 125-136.
- رضایی، سولماز؛ رفیعیان، مجتبی؛ ارغان، عباس. (1395). «ارزیابی تاثیرپذیری حس تعلق شهروندی از حس مکان با تاکید بر مولفه معنایی آن؛ نمونه موردی: شهر جدید پردیس». مدیریت شهری. سال پانزدهم، ش44. صص:41-64.
- رفیعیان، مجتبی؛ پورمحمدی، مرضیه.(1391). «میزان کیفیت محیطی پیرامون حرم حضرت معصومه(س) با استفاده از رویکرد مخاطب محور». دو فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان‌شهر. ش9. پاییز و زمستان 1391. صص: 323-331.
- ستاری‌فرد، شهرام. (1394). «بررسی نقش مراکز مذهبی در افزایش سرزندگی شهرهای معاصر، مطالعه موردی: محدوده امامزاده صالح تجریش تهران». فصلنامه مدیریت شهری. ش40. پاییز94. صص: 141-158.
- سجادزاده، حسن؛ یوسفی، ماندانا؛ یوسفی، محمد. (1395). «ارزیابی مؤلفه‌های اجتماع‌پذیری در کیفیت‌بخشی به مساجد‌محلی ایران(نمونه موردی: مسجد چمن چوپانان، مسجد شالبافان و مسجد کولانج شهر همدان)». فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی. سال چهارم. ش10. صص: 29-47.
- سجادی، صادق. (1367). «آستان قدس رضوی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج1. تاریخ مراجعه: 12 بهمن 1397. دریافت
https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/27313
- طاهری، شیما؛ شبانی، امیرحسین. (1395). «بررسی و ارزیابی حس مکان (نمونه موردی مسجد شیخ لطف‌الله)». اولین همایش سراسری مباحث کلیدی در مهندسی‌عمران، معماری و شهرسازی ایران. 23 اردیبهشت 1395. گرگان.
- طریقی، الهام، امید خبیری. (1397). اثربخشی حس تعلق به مکان در خانه سالمندان (روان‌شناسی محیط). تهران: جوزان.
- فارابی، ابونصر. (1358). سیاست مدینه. ترجمه سید جعفر سجادی. تهران: انتشارات انجمن فلسفه ایران.
- فلاحت، محمدصادق. (1384). «نقش طرح کالبدی در حس‌مکان مسجد»، نشریه هنرهای زیبا. ش 22. تابستان1384. صص: 35-42.
- ـــــــــــــــــــــ. (1385). «مفهوم حس‌مکان و عوامل شکل‌دهنده آن». نشریه هنرهای زیبا. ش 26. تابستان 1385. صص: 66-75.
- فلامکی، محمدمنصور. (1367). فارابی و سیر شهروندی در ایران. چاپ دوم. تهران: نشرفضا.
- قیاسی، همایون؛ صرافی گهر، اسماعیل. (1395). «تبیین مدل نظری ارتقاء حس مکان در طراحی معماری و شهر». مدیریت شهری. زمستان 1395. ش 45. صص: 147-170.
- کاکایی، فاطمه. (1395). «بازیابی مولفه‌های حس‌مکان در عناصر معماری مساجد (نمونه موردی: مسجد وکیل شیراز)». اولین کنفرانس علمی پژوهشی عمران، معماری و محیط زیست پایدار. خرداد 1395. تهران.
- محمدی زارع، فاطمه؛ قصاب نژاد، نسترن. (1393). «ارزیابی حس‌مکان در حرم امام‌رضاg و تاثیر آن بر هویت معنوی شهر مشهد». ششمین کنفرانس ملی برنامه ریزی و مدیریت شهری با تاکید بر مولفه های شهر اسلامی. 21و22 آبان ماه 1393. مشهد مقدس.
- مطلبی، قاسم؛ اسلامی، فرشته؛ طاهری، ثریا؛ و همکاران. (1395). «تغییر ادراک معنا از حرم امام‌رضاg در نسبت با زمان». دو فصلنامه فیروزه اسلام(پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی). سال دوم. ش3. پاییز و زمستان 1395. صص: 15-26.
- مویدی، محمد. (1393). «تبیین نقش بقعه امامزادگان به عنوان فضاهایی عمومی در شکل‌گیری احساس تعلق و ارتقاء سطح هویت شهری». بازیابی از سایت بانک جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی در تاریخ 31 تیرماه 1393.
- نصیری، ماه‌منیر؛ حقیقت‌بین، مهدی. (1394). حس تعلق به مکان: در طراحی مجموعه‌های فرهنگی. تهران: نشر برنیس.
- نوربرگ‌شولتز، کریستیان.(1395).گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان. ترجمه ویدا نوروز برازجانی. تهران: پرهام نقش.
- واعظ‌زاده اسدی، نگین؛ رئیسی، طاهره. (1393). «بررسی عوامل کالبدی موثر بر شکل‌گیری حس‌معنوی در مساجد». نهمین سمپوزیوم علوم و تکنولوژی، کمیسیون اول: همایش ملی معماری، شهرسازی و توسعه پایدار در معماری و شهرسازی با محوریت خوانش هویت ایرانی- اسلامی. موسسه آموزش عالی خاوران. 29 آبان ماه 1393. مشهد مقدس.
- Altman, I., & Low, S. M. (Eds.). (2012). Place attachment(Vol. 12). Springer Science & Business Media.
- Appleyard, D. (2005). Livable streets: protected neighborhoods?. The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 451(1), 106-117.
- Dewiyanti, Dhini؛E.Kusuma، Hanson؛ Spaces for Muslims Spiritual Meanings، ASEAN Conference on Environment-Behaviour Studies، 16-18 July 2012،Bangkok, Thailand، 969 – 978.
- Ecochard, Michel. (1975) “La Rénovation du centre de Mashad.” Banshoya Goto. 3 p.: Drawings 2, ill. 3. Aga Khan Documentation Center at MIT -(Extract from journal, s.n., 1975: 57-60).
- Gerster, G. (2005). The past from above: aerial photographs of archaeological sites. Getty Publications.
- Koenig Harold, Dana, Verna B. (2012), Handbook of Religion and Health, 2nd Edition, Oxford University Press.
- Lang, J., (2007), Urban Design – The American Experience, New York: Van Nostrand Reinhold.
- Lewin, K. (2005). Field theory in social science: selected theoretical papers. Oxford, England: Harpers.
- Low, M. & Altman, I. (2004). Place attachment: a conceptual inquiry, In Low, S.M. and.
- Lynch, K., (2007) The Image of the City, Cambridge, Mass: MIT Press.
- Jacobs, A & D. Appleyard, (1987), Toward an Urban Design Manifesto, JAPA, 53(1): 112-120.
- Relph, Edward (1976). Place and placelessness. London: pionnt.
- Shaker, Muhammad, (2018), Spirituality and Y PRAYER IN SHIITE ISLAM, Qom University.
- Tibbalds, F., (2005). making People-friendly Towns: Improving the Public Environment in Town and Cities, Harlow: Longman.
)