نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

در دوران امام رضا (ع)، به دلیل تحولات فرهنگی سیاسی جامعه، گفتمان­ های گوناگونی سربرآورند که هر کدام از آن‌ها به دفاع از ایدئولوژی خود پرداختند. در این میان، مناظراتی بین امام رضا (ع) و بزرگان ادیان شکل گرفت. امام در میدان نبرد اندیشۀ حق و باطل، تلاش می ­کند با استدلال­ های عقلی و نقلی به اثبات حقانیت اسلام بپردازد. نوشتار پیش­رو، به روش توصیفی تحلیلی و با هدف تبیین راهبردهای امام در ارتقای فکری جامعه به واکاوی مناظرۀ ایشان و روند شکل ­گیری معنا در آن می­ پردازد و در این مسیر، از رویکرد نشانه معناشناسی استفاده می­ کند؛ رویکردی که در یک فرایند پویا و جهت ­مند، به دنبال نفوذ به عمق معانی نهفته در چارچوب گفتمان است و کارکردهای آن را تبیین می­ کند. همچنین، نشانه‌ معناشناسی به‌عنوان ابزاری علمی، امکان تحلیل روشمند متون را فراهم می­ آورد. این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که چگونه معنا می­ تواند از ورای القا به تولید برسد و نظام گفتمانی خاصی به‌وجود آورد. یافته­ ها نشان می­ دهد که راهبردهای القایی استدلال و اقناع ­سازی، از جمله راهبردهای تعاملی است که در مناظره ­ها استفاده می­ شود. امام طی این فرایندهای مجابی، بر اساس قدرتی که از درون ایشان می­ جوشد، به تولید کلام می ­پردازد. در نتیجۀ این تولید، گسترۀ کلام افزایش می ­یابد و کنشگر مقابل به شناخت می­ رسد. پس از رسیدن به این شناخت است که کنشگران (جاثلیق، رأس­ الجالوت، هیربد اکبر و عمران صابی) تسلیم می ­شوند و حقانیت اسلام به اثبات می­ رسد.

کلیدواژه‌ها

ـ آیتی، اکرم؛ اکبری، نجمه. (1395). «تحلیل نشانه ـ معناشناختی احساس حسادت در داستان طلب آمرزش اثر صادق هدایت». جستارهای زبانی. دوره 7. ش 2. صص: 1-17.
ـ ابراهیمی، امید؛ محمدی، دل‌آرام. (1397). «آسیب‌شناسی مناظره بر اساس الگوی مناظرات امام رضا g». فرهنگ رضوی. س6. ش21. صص: 173-198.
ـ ابن‌ بابویه قمی، محمد بن علی. (1378). عیون أخبار الرضا. الجزء الأول. قم: منشورات الشریف الرضی.
ـ تقوی فردود، زهرا. (1397). «پدیدارشناسی حضور سوژه و نقش گونه‌های حسی در ادراک ابژه». جستارهای زبانی. س9. ش4. صص: 271-294.
ـ جمال‌زاده، ناصر؛ کیانی مجاهد، حامد؛ حکیمی، محمد. (1398). «قدرت نرم در سیره رضوی». فرهنگ رضوی. س7. ش28. صص: 187-217.
ـ خدادادی، فضل الله؛ قاسم‌زاده، سیدعلی. (1397). «رویکرد گفتمان کنشی القایی در ادبیات داستانی». جستارهای زبانی. س9. ش6. صص: 25ـ47.
ـ خراسانی، فهیمه؛ غلامحسین‌زاده، غلامحسین؛ شعیری، حمیدرضا. (1394). «بررسی نظام گفتمانی شَوِشی در داستان سیاوش». پژوهشهای ادبی. س12. ش48. صص: 35-54.
ـ خزعلی، انسیه؛ انصاری‌نیا، زری. (1396). «تحلیل گفتمان ادیان در مناظرۀ امام رضا با علمای دین مسیح و یهود». فرهنگ رضوی. س5. ش19. صص: 73-103.
ـ داودی مقدم، فریده. (1393). «تحلیل نشانه معناشناسی گفتمان در قصۀ یوسف». آموزههای قرآنی. ش20. صص: 175ـ192.
ـ رجبی، فاطمه؛ مطهری، اعظم. (1394). «سبک شناسی مناظرات امام رضا g». پژوهشهای کلامی ـ اعتقادی. س5. ش19. صص: 81-98.
ـ رحیمی زنگنه، ابراهیم؛ بیگ‌زاده، خلیل. (1397). «جلوه‌های پایداری در مناظره‌های امام رضا g و سروده‌های صفارزاده و گرمارودی». فرهنگ رضوی. س6. ش21. صص: 199-222.
ـ روحی برندق، کاوس. (1396). «اخلاق و مهارت‌های مناظره در مناظره‌های امام رضا». فرهنگ رضوی. س5. ش18. صص: 7-35.
ـ سیدان، الهام. (1395). «بررسی نقش گسست و پیوست در زنجیرۀ گفتمانی غزل‌های روایی حافظ: رویکرد نشانه ـ معناشناسی». جستارهای زبانی. س7. ش4. صص: 195-216.
ـ شعیری، حمیدرضا. (1385). تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. تهران: سمت.
ـ ـــــــــــــــــــ. (1388). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
ـ ـــــــــــــــــــ. (1395). نشانه معناشناسی ادبیات، نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
ـ شعیری، حمیدرضا؛ وفایی، ترانه. (1388). راهی به نشانه - معناشناسی سیال: با بررسی موردی «ققنوس» نیما. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ شیری، قهرمان؛ نظری، نجمه؛ بهرامی‌پور، نوشین. (1397). «تحلیل گفتمانی کارکرد طنز در باب اول گلستان سعدی؛ رویکرد نشانه-معناشناسی». جستارهای زبانی. س9. ش1. صص: 139-159.
ـ مجیدی، حسن. (1392). «تحلیل گفتمان مناظره‌های امام رضا g». فرهنگ رضوی. س1. ش2. صص: 9-39.
ـ مصلایی‌پور، عباس؛ سلیمی، مریم. (1392). «اصول مناظره و آزاداندیشی با تکیه بر مناظره‌های امام رضا g». فرهنگ رضوی. س1. ش3. صص: 87-114.
ـ مکارم شیرازی، ناصر. (1388). مناظرات تاریخی امام رضا g با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر. چاپ دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ میراحمدی، منصور؛ رضائی‌پناه، امیر. (1395). «تحلیل گفتمان مناظره‌ها و مجادله‌های حضرت رضا g با دگرهای گفتمانی». فرهنگ رضوی. س4. ش14. صص: 75-96.
ـ نصیحت، ناهید؛ باغبانی، رضوان؛ سیاوشی، صابره. (1400). «شکل‌گیری معنا و دستیابی به ارزش در داستان سلیمان نبی و ملکۀ سبا». جستارهای زبانی. س12. ش1. صص: 81-107.
ـ نورسیده، علی اکبر؛ پوربایرام الوارس، رقیه. (1399). «تحلیل نشانه ـ معناشناسانه نظام گفتمان امام رضا g(پژوهش موردی: دعای طلب باران)». فرهنگ رضوی. س 8. ش 29. صص: 35-58.
ـ یاری، سیاوش؛ اکبرنژاد، مهدی؛ صالحی، پیمان. (1397). «بررسی ابزارها، آداب، زمینه‌ها و تکنیک‌های تبلیغ در فرهنگ رضوی». فرهنگ رضوی. س6. ش21. صص 113-148.
- Dumezil, G. (1988). Manipulatoire. Paris: Editions de Minuit.