نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیارگروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران
2 دانشجوی دکترای معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
چکیده
رسمی شدن مذهب شیعه در ایران عصر صفوی، تاثیرات زیادی بر جنبه‌های مختلف زندگی بالاخص فرهنگ و به تبع آن، هنر و معماری گذاشت. حکومت صفویان باعث گسترش مذهب شیعه فراتر از مرزهای ایران شدند و تاثیر زیادی بر فرهنگ و معماری دیگر کشورها داشتند. دوره صفویه ارزشمندترین دوران معماری عصر اسلامی محسوب می‌شود و با توجه به اعتقادات شاهان عصر صفوی به مذهب شیعه، باعث گسترش بناهای مذهبی حتی خارج از مرز و بوم این کشور همچون نجف و کربلا شده بوده‌اند. همچنین اقدامات شاهان صفوی در حرم اما رضا (ع) شامل طلاکاری گنبد، توسعه صحن عتیق، ساخت رواق الله‌وردی‌خان، رواق حاتم‌خانی، رواق توحیدخانه و ایوان ضلع غربی دارالضیافه از جمله خدمات شاهان صفوی می‌باشد که در ساخت تمامی این بناها نگرش‌های مذهبی شیعه و اعتقادات مسلمانان تاثیرگذار بوده است. پژوهش حاضر با تکیه بر رواق حاتم‌خانی به عنوان یکی از بناهای باشکوه عصر صفوی سعی در روشن‌سازی چگونگی تاثیر نگرش‌های شیعی در معماری و تزئینات داشته است. از این‌رو با بهره‌گیری از روش توصیفی، تحلیلی-تاریخی در پی پاسخ به سوالات، چگونگی تجلی نگرش‌های شیعی در معماری و تزئینات رواق حاتم‌خانی و چیستی مفهوم و مضامین آن‌ها می‌باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که نگرش‌های شیعه در شکل‌گیری معماری و تزئینات تاثیرگذار بوده است و هر یک بیان کننده اعتقادات حاکم بر جامعه در عصر صفوی بوده است.
کلیدواژه‌ها
ـ آل یاسین، شیخ محمد حسن. (1371). تاریخ حرم کاظمین. ترجمه غلامرضا اکبری. قم: نشر کنگره جهانی حضرت رضاg.
ـ احمدی ملکی، رحمان. (1377). «فرم‌ها و نقش‌های نمادین در مسجد ایران». وقف میراث جاویدان. شماره 22. صص: 110-116.
ـ اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. (1380). حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخی. اصفهان: نشر خاک.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1362). مطلع‌الشمس تاریخ ارض اقدس مشهد مقدس. تهران: فرهنگ‌سرا.
ـ افشارآرا، محمدرضا. (1382). خراسان و حکمرانان. تهران: محقق.
ـ اکبری، امیر. (1394). عوامل سیاسی حضور امام رضا g در خراسان. چاپ چهارم. مشهد: انتشارات پیشگامان خرد مینو.
ـ امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم. (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ انصاری، مجتبی؛ اخوت، هانیه‌السادات؛ ملایی، معصومه. (1387). «بررسی تاثیر عقاید شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی». شیعه شناسی. شماره 23. صص: 145-174.
ـ بلخاری قهی، حسن. (1388). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. جلد 2. تهران: سوره مهر.
ـ ــــــــــــــــــــ. (1392). در باب نظریه محاکات، مفهوم هنر در فلسفه یونانی و حکمت اسلامی. تهران: انتشارات هرمس.
ـ بورکهارت، تیتوس. (1392). هنر اسلامی؛ زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
ـ بهرام نژاد، محسن. (1397). تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره صفویه. تهران: سمت.
ـ پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: آرمانشهر.
ـ پسندیده، محمود؛ واعظ خراسانی، محمد. (1385). حوزه علمیه خراسان، مدارس علمیه مشهد. جلد 1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ پیرنیا، محمدکریم. (1387). سبک شناسی معماری ایرانی. چاپ هشتم. تهران: سروش دانش.
ـ ترکمان، اسکندربیگ. (1382). تاریخ عالم‌آرای عباسی. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
ـ تشکری، علی اکبر؛ نقیبی، الهام. (1393). «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی». پژوهش‌های تاریخی. دوره 2. شماره 22. صص: 49ـ 66.
ـ جباری، صداقت؛ رحیم زاده تبریزی، ملوسک. (1395). «زیبایی شناسی چهار ایوان صحن عتیق حرم مطهر رضوی». مبانی نظری هنرهای تجسمی. صص: 5-20.
ـ جعفریان، رسول. (1388). « کتیبه گنبد امام‌رضا g از آقا حسین خوانساری». پیام بهارستان. دوه 2. شماره 3. صص: 895-897.
ـ جلالی، میثم. (1389). «ضریح شاه‌تهماسب یادگاری از دودمان صفوی در موزه آستان قدس رضوی». مشکوه. شماره 108. صص: 112-124.
ـ ــــــــــــ. (1391). «کتیبه‌های سنگی موزه آستان قدس رضوی». مشکوه. دوره 31. شماره 1-شماره پیاپی 114. صص: 105-125.
ـ جوادی آملی، عبدالله. (1390). معرفت شناسی در قرآن. قم: مرکز نشر اسرارء.
ـ حائری مازندرانی، محمدرضا. (1388). نقش فضا در معماری ایرانی. تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ حلیمی، محمدحسین. (1390). زیبایی‌شناسی خط در مسجد جامع اصفهان. تهران: قدیانی.
ـ خوارزمی، پریسا؛ افهمی، رضا. (1389). «هندسه‌ی کاربردی در تزیینات آثار معماری ایران قبل از اسلام». کتاب ماه علوم و فنون. شماره 129. صص: 91-106.
ـ رئیسی، محمدمنان؛ نقره‌کار، عبدالحمید؛ مردمی، کریم. (1393). «درآمدی بر رمز و رمزپردازی در معماری دوران اسلامی». پژوهش‌های معماری اسلامی. شماره دوم. سال اول. صص: 79-94.
ـ زارعی، محمد ابراهیم. (1396). معماری ایران از عصر صفوی تا عصر حاضر. تهران: سمت.
ـ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مدیریت امور اسناد و مطبوعات، اسناد مکتوب. شماره 2.33287. صص: 27-28.
ـ سانسون. (1346). سفرنامه. ترجمه تقی تفضلی. تهران: بی‌تا.
ـ سقایی، سارا؛ بهروزی‌پور، حسین. (1396). «نقش کتیبه نگاری بناها در ترویج اندیشه های مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی (مطالعه موردی بناهای اصفهان ، اردبیل و مشهد)». شیعه شناسی. شماره 58. صص: 185-228.
ـ سعادت، داوود؛ اعتصام، ایرج؛ مختاباد امرئی، سیدمصطفی؛ مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1396). «تبیین مفهوم شفافیت در دوره‌های مدرن، پست مدرن و ارزیابی آن در معماری اسلامی ایرانی». فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی. شماره 5 (15). صص: 75-90.
ـ شایسته‌فر، مهناز. (1384). «نقش تزئینی و پیام‌رسانی کتیبه در معماری اسلامی». کتاب ماه هنر. شماره 89 و 90. صص: 94-108.
ـ ــــــــــــــــ . (1392). «بررسی محتوایی کتیبه های رواق های ساخته شده در حرم رضوی در عصر تیموری و صفوی». فرهنگ رضوی. شماره 3. صص: 115-146.
ـ شریعتی، علی. (1363). راهنمای خراسان. تهران: سازمان جلب سیاحان.
ـ شکاری‌نیری، جواد. (1385). «عرفان نظری و نقوش هنرهای کاربردی در معماری اسلامی ایران». کتاب ماه هنر. شماره 91-92. صص: 8-18.
ـ شیمل، آن ماری. (1368). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ صحراگرد، مهدی. (1392). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبه‌های مسجد گوهرشاد. مشهد: به نشر.
ـ صدرالدین محمد( ملا صدرا). (1381). اسفاراربعه. جلد اول. قم: بوستان کتاب قم .
ـ طبسی، محسن. (1386). شناسایی و تحلیل موثر بر تغییرات کالبدی و عملکردی معماری گرمابه‌های ایران دوره صفوی. پایان‌نامه دکتری پژوهش هنر. دانشگاه تربیت مدرس.
ـ ظریفیان، الهام. (1387). راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم مطهر حضرت رضا g. مشهد: موسسه فرهنگی قدس.
ـ عالم زاده، بزرگ. (1390 الف). دانشنامه رضوی. تهران: شاهد.
ـ ـــــــــــــــ . (1390ب). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ عبدی‌بیگ شیرازی، خواجه‌زین‌الدین. (1369). تکمله الاخبار. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: نشر نی.
ـ عسگری، فاطمه؛ اقبالی، پرویز. (1392). «تجلی نمادهای رنگی در آیینه هنر اسلامی». جلوه هنر. شماره 9. صص: 43-62.
ـ عطاردی، عزیزالله. (1371). تاریخ آستان قدس رضوی. جلد 2. تهران: عطارد.
ـ عمادزاده، حسین. (1384). تاریخ جغرافیایی کربلای معلی. تهران: نشر مجله خرد.
ـ عرفان، هادی. (1376). «سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد». مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد اول. اصفهان: انتشارات دانشگاه هنر.
ـ فاتحی، الهه؛ شیخی، علیرضا. (1399). «مطالعه تطبیقی ساختار تجسمی و محتوایی کتیبه‌ها و نقوش ازاره سنگی دو رواق حاتم‌خانی و توحیدخانه در حرم رضوی». پژوهش‌های معماری اسلامی. دوره 8. شماره 1 (پیاپی 26). صص: 87-109.
ـ فریه، ر، دبلیو. (1374). هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فرزان.
ـ کاویانیان، احتشام. (1355). شمس‌الشموس. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ کیانمهر، قباد؛ تقوی‌نژاد، بهاره. (1390). «مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه». پژوهش‌های تاریخی. سال سوم. شماره 10. صص: 123-156.
ـ لانگریک، استیون همزلی. (1378). تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500. ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی. مشهد: نشر آستان قدس رضوی.
ـ متدین، حشمت‌الله. (1386). «چهارطاقی گنبددار نقطه عطف معماری مساجد ایرانی». نشریه هنرهای زیبا. شماره 31. صص: 39-46.
ـ محمودی، سید مهدی. (1376). اسرار نستعلیق. تهران: صاحب الزمان.
ـ مشهدی‌محمد، عباس. (1383). مشهدالرضا. تهران: ناشر مولف.
ـ منشی‌قزوینی، بوداق. (1375). جواهرالاخبار. تصحیح محسن بهرام‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
ـ مطهری، مرتضی. (1369). فطرت. تهران: انتشارات صدرا.
ـ ملاهاشم خراسانی، محمدهاشم‌بن‌محمدعلی. (1382). منتخب‌التواریخ. تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه.
ـ منشی، اسکندربیگ. (1317). عالم آرای عباسی. جلد 2. تهران: آشنا.
ـ مؤتمن، علی. (1355). تاریخ آستان قدس. مشهد: بی‌نا.
ـ مولوی، عبدالحمید؛ مصطفوی، محمدتقی؛ شکورزاده رجبعلی یحیایی، ابراهیم. (1388). «سیر تحول معماری و آستان قدس رضوی». وقف میراث جاویدان . شماره 65. صص: 32-49.
ـ میراحمدی، احمد. (1371). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی. تهران: امیر کبیر.
ـ میراحمدی، احمد؛ هاشم‌پور، پریسا. (1399). «تبیین سطوح، شاخصه‌ها و مراتب شفافیت در فضای معماری (مورد پژوهشی: خانه رسولیان یزد)». نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. دوره 5. شماره 1. صص: 67-78.
ـ نجفی، موسی. (1388). انقلاب فرامدرن و تمدن اسلامی (موج چهارم بیداری اسلامی). تهران: مطالعات تاریخ معاصر ایران.
ـ نجیب‌اوغلو، گلرو. (1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
ـ ندیمی، هادی. (1378). «حقیقت نقش». نشریه نامه فرهنگستان علوم. شماره 14-15. صص: 19-34.
ـ ـــــــــــــ . (1382). «بحران و هویت. درآمدی بر آسیب‌شناسی زبان و اندیشه در هنر معاصر ایران» در مجموعه مقالات همایش نقد تجدد از دیدگاه سنت‌گرایان معاصر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ نصر، سیدحسین. (1356). ایران پل فیروزه. رولف نبی، حسین نصر، مظفر بختیار. تهران: ناشر وزارت اطلاعات و جهانگردی.
ـ ــــــــــــــــ. (1370). جاودانگی و هنر «سنت اسلامی در معماری ایرانی». ترجمه محمد آوینی. تهران: برگ.
ـ ــــــــــــــــ. (1375). هنر و معنویت. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
ـ ــــــــــــــــ. (1380). پیشگفتار در حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان: نشر خاک.
ـ ــــــــــــــــ. (1389). هنر و معنویت اسلامی. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: انتشارات حکمت.
ـ نعمتی، بهزاد. (1391). هنر در حرم – مروری در هنرهای به کار رفته در حرم رضوی. با همکاری حسین رزاقی. مشهد: موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
ـ ــــــــــــ. (1391). «طلاکاری گنبد حرم امام رضا (علیه السلام)». آستان هنر. شماره 2-3. صص: 4-15.
ـ نوایی، عبدالحسین. (1347). شاه اسماعیل صفوی (اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفضیلی). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ نوایی، کامبیز؛ رسولی، جلیل؛ حاجی قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران. تهران: انتشارات سروش.
ـ نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در ایران. تهران: پیام سیما.
ـ هیلن برند، رابرت. (1377). معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
ـ یاوری، حسین. (1388). سیری در هنر و معماری ایران. تهران: نشر سیمای دانش.
)