Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant Professor, Department of History, Bojnourd Branch, Islamic Azad University

2 PhD Student, Architecture, Department of Art and Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

3 PhD student in Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

Abstract

The formalization of Shia religion in Iran during the Safavid era had a great impact on various aspects of life, especially culture and consequently, art and architecture. The Safavid rule spread the Shiite religion beyond the borders of Iran and had a great impact on the culture and architecture of other countries. The Safavid period is considered the most valuable architectural period of the Islamic era, and due to the beliefs of the Safavid era kings in the Shiite religion, they caused the expansion of religious buildings even outside the borders of this country, such as Najaf and Karbala. Also, the actions of the Safavid kings in the shrine of Imam Riḍā (as) include gilding of the dome, expansion of the ʿatīq (ancient) courtyard, construction of the Allahverdi Khan portico, Hatam Khani portico, Tawheedkhane portico and the porch on the west side of Dār al-Ḍīyāfah, which were influenced by Shiite religious attitudes and Muslim beliefs in the construction of all these buildings. Based on Hatam Khani portico as one of the magnificent buildings of the Safavid era, this research has tried to clarify the influence of Shiite attitudes in architecture and decorations. Therefore, by using the descriptive method, historical analysis is sought to answer the questions, how Shiite attitudes are manifested in the architecture and decorations of Hatam Khani portico and what are their concepts and themes. The results of the research indicate that the Shiite attitudes were influential in the formation of architecture and decorations and each of them was an expression of the ruling beliefs of the society in the Safavid era.

Keywords

ـ آل یاسین، شیخ محمد حسن. (1371). تاریخ حرم کاظمین. ترجمه غلامرضا اکبری. قم: نشر کنگره جهانی حضرت رضاg.
ـ احمدی ملکی، رحمان. (1377). «فرم‌ها و نقش‌های نمادین در مسجد ایران». وقف میراث جاویدان. شماره 22. صص: 110-116.
ـ اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. (1380). حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخی. اصفهان: نشر خاک.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1362). مطلعالشمس تاریخ ارض اقدس مشهد مقدس. تهران: فرهنگ‌سرا.
ـ افشارآرا، محمدرضا. (1382). خراسان و حکمرانان. تهران: محقق.
ـ اکبری، امیر. (1394). عوامل سیاسی حضور امام رضا g در خراسان. چاپ چهارم. مشهد: انتشارات پیشگامان خرد مینو.
ـ امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم. (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ انصاری، مجتبی؛ اخوت، هانیه‌السادات؛ ملایی، معصومه. (1387). «بررسی تاثیر عقاید شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی». شیعه شناسی. شماره 23. صص: 145-174.
ـ بلخاری قهی، حسن. (1388). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. جلد 2. تهران: سوره مهر.
ـ  ــــــــــــــــــــ. (1392). در باب نظریه محاکات، مفهوم هنر در فلسفه یونانی و حکمت اسلامی. تهران: انتشارات هرمس.
ـ بورکهارت، تیتوس. (1392). هنر اسلامی؛ زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
ـ بهرام نژاد، محسن. (1397). تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره صفویه. تهران: سمت.
ـ پاکزاد، جهانشاه. (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: آرمانشهر.
ـ پسندیده، محمود؛ واعظ خراسانی، محمد. (1385). حوزه علمیه خراسان، مدارس علمیه مشهد. جلد 1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ پیرنیا، محمدکریم. (1387). سبک شناسی معماری ایرانی. چاپ هشتم. تهران: سروش دانش.
ـ ترکمان، اسکندربیگ. (1382). تاریخ عالمآرای عباسی. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
ـ تشکری، علی اکبر؛ نقیبی، الهام. (1393). «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی». پژوهشهای تاریخی. دوره 2. شماره 22. صص: 49ـ 66.
ـ جباری، صداقت؛ رحیم زاده تبریزی، ملوسک. (1395). «زیبایی شناسی چهار ایوان صحن عتیق حرم مطهر رضوی». مبانی نظری هنرهای تجسمی. صص: 5-20.
ـ جعفریان، رسول. (1388). « کتیبه گنبد امام‌رضا g از آقا حسین خوانساری». پیام بهارستان. دوه 2. شماره 3. صص: 895-897.
ـ جلالی، میثم. (1389). «ضریح شاه‌تهماسب یادگاری از دودمان صفوی در موزه آستان قدس رضوی». مشکوه. شماره 108. صص: 112-124.
ـ  ــــــــــــ. (1391). «کتیبه‌های سنگی موزه آستان قدس رضوی». مشکوه. دوره 31. شماره 1-شماره پیاپی 114. صص: 105-125.
ـ جوادی آملی، عبدالله. (1390). معرفت شناسی در قرآن. قم: مرکز نشر اسرارء.
ـ حائری مازندرانی، محمدرضا. (1388). نقش فضا در معماری ایرانی. تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ حلیمی، محمدحسین. (1390). زیباییشناسی خط در مسجد جامع اصفهان. تهران: قدیانی.
ـ خوارزمی، پریسا؛ افهمی، رضا. (1389). «هندسه‌ی کاربردی در تزیینات آثار معماری ایران قبل از اسلام». کتاب ماه علوم و فنون. شماره 129. صص: 91-106.
ـ رئیسی، محمدمنان؛ نقره‌کار، عبدالحمید؛ مردمی، کریم. (1393). «درآمدی بر رمز و رمزپردازی در معماری دوران اسلامی». پژوهشهای معماری اسلامی. شماره دوم. سال اول. صص: 79-94.
ـ زارعی، محمد ابراهیم. (1396). معماری ایران از عصر صفوی تا عصر حاضر. تهران: سمت.
ـ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مدیریت امور اسناد و مطبوعات، اسناد مکتوب. شماره 2.33287. صص: 27-28.
ـ سانسون. (1346). سفرنامه. ترجمه تقی تفضلی. تهران: بی‌تا.
ـ سقایی، سارا؛ بهروزی‌پور، حسین. (1396). «نقش کتیبه نگاری بناها در ترویج اندیشه های مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی (مطالعه موردی بناهای اصفهان ، اردبیل و مشهد)». شیعه شناسی. شماره 58. صص: 185-228.
ـ سعادت، داوود؛ اعتصام، ایرج؛ مختاباد امرئی، سیدمصطفی؛ مهدوی‌نژاد، محمدجواد. (1396). «تبیین مفهوم شفافیت در دوره‌های مدرن، پست مدرن و ارزیابی آن در معماری اسلامی ایرانی». فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی. شماره 5 (15). صص: 75-90.
ـ شایسته‌فر، مهناز. (1384). «نقش تزئینی و پیام‌رسانی کتیبه در معماری اسلامی». کتاب ماه هنر. شماره 89 و 90. صص: 94-108.
ـ  ــــــــــــــــ . (1392). «بررسی محتوایی کتیبه های رواق های ساخته شده در حرم رضوی در عصر تیموری و صفوی». فرهنگ رضوی. شماره 3. صص: 115-146.
ـ شریعتی، علی. (1363). راهنمای خراسان. تهران: سازمان جلب سیاحان.
ـ شکاری‌نیری، جواد. (1385). «عرفان نظری و نقوش هنرهای کاربردی در معماری اسلامی ایران». کتاب ماه هنر. شماره 91-92. صص: 8-18.
ـ شیمل، آن ماری. (1368). خوشنویسی و فرهنگ اسلامی. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ صحراگرد، مهدی. (1392). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: کتیبههای مسجد گوهرشاد. مشهد: به نشر.
ـ صدرالدین محمد( ملا صدرا). (1381). اسفاراربعه. جلد اول. قم: بوستان کتاب قم .
ـ طبسی، محسن. (1386). شناسایی و تحلیل موثر بر تغییرات کالبدی و عملکردی معماری گرمابه‌های ایران دوره صفوی. پایاننامه دکتری پژوهش هنر. دانشگاه تربیت مدرس.
ـ ظریفیان، الهام. (1387). راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم مطهر حضرت رضا g. مشهد: موسسه فرهنگی قدس.
ـ عالم زاده، بزرگ. (1390 الف). دانشنامه رضوی. تهران: شاهد.
ـ  ـــــــــــــــ . (1390ب). حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ عبدی‌بیگ شیرازی، خواجه‌زین‌الدین. (1369). تکمله الاخبار. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: نشر نی.
ـ عسگری، فاطمه؛ اقبالی، پرویز. (1392). «تجلی نمادهای رنگی در آیینه هنر اسلامی». جلوه هنر. شماره 9. صص: 43-62.
ـ عطاردی، عزیزالله. (1371). تاریخ آستان قدس رضوی. جلد 2. تهران: عطارد.
ـ عمادزاده، حسین. (1384). تاریخ جغرافیایی کربلای معلی. تهران: نشر مجله خرد.
ـ عرفان، هادی. (1376). «سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد». مجموعه مقالات همایش معماری مسجد. جلد اول. اصفهان: انتشارات دانشگاه هنر.
ـ فاتحی، الهه؛ شیخی، علیرضا. (1399). «مطالعه تطبیقی ساختار تجسمی و محتوایی کتیبه‌ها و نقوش ازاره سنگی دو رواق حاتم‌خانی و توحیدخانه در حرم رضوی». پژوهشهای معماری اسلامی. دوره  8. شماره 1 (پیاپی 26). صص: 87-109.
ـ فریه، ر، دبلیو. (1374). هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: فرزان.
ـ کاویانیان، احتشام. (1355). شمسالشموس. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ کیانمهر، قباد؛ تقوی‌نژاد، بهاره. (1390). «مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه». پژوهشهای تاریخی. سال سوم. شماره 10. صص: 123-156.
ـ لانگریک، استیون همزلی. (1378). تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500. ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی. مشهد: نشر آستان قدس رضوی.
ـ متدین، حشمت‌الله. (1386). «چهارطاقی گنبددار نقطه عطف معماری مساجد ایرانی». نشریه هنرهای زیبا. شماره 31. صص: 39-46.
ـ محمودی، سید مهدی. (1376). اسرار نستعلیق. تهران: صاحب الزمان.
ـ مشهدی‌محمد، عباس. (1383). مشهدالرضا. تهران: ناشر مولف.
ـ منشی‌قزوینی، بوداق. (1375). جواهرالاخبار. تصحیح محسن بهرام‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
ـ مطهری، مرتضی. (1369). فطرت. تهران: انتشارات صدرا.
ـ ملاهاشم خراسانی، محمدهاشم‌بن‌محمدعلی. (1382). منتخبالتواریخ. تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه.
ـ منشی، اسکندربیگ. (1317). عالم آرای عباسی. جلد 2. تهران: آشنا.
ـ مؤتمن، علی. (1355). تاریخ آستان قدس. مشهد: بی‌نا.
ـ مولوی، عبدالحمید؛ مصطفوی، محمدتقی؛ شکورزاده رجبعلی یحیایی، ابراهیم. (1388). «سیر تحول معماری و آستان قدس رضوی». وقف میراث جاویدان . شماره 65. صص: 32-49.
ـ میراحمدی، احمد. (1371). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی. تهران: امیر کبیر.
ـ میراحمدی، احمد؛ هاشم‌پور، پریسا. (1399). «تبیین سطوح، شاخصه‌ها و مراتب شفافیت در فضای معماری (مورد پژوهشی: خانه رسولیان یزد)». نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. دوره 5. شماره 1. صص: 67-78.
ـ نجفی، موسی. (1388). انقلاب فرامدرن و تمدن اسلامی (موج چهارم بیداری اسلامی). تهران: مطالعات تاریخ معاصر ایران.
ـ نجیب‌اوغلو، گلرو. (1379). هندسه و تزیین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
ـ ندیمی، هادی. (1378). «حقیقت نقش». نشریه نامه فرهنگستان علوم. شماره 14-15. صص: 19-34.
ـ ـــــــــــــ . (1382). «بحران و هویت. درآمدی بر آسیب‌شناسی زبان و اندیشه در هنر معاصر ایران» در مجموعه مقالات همایش نقد تجدد از دیدگاه سنتگرایان معاصر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ نصر، سیدحسین. (1356). ایران پل فیروزه. رولف نبی، حسین نصر، مظفر بختیار. تهران: ناشر وزارت اطلاعات و جهانگردی.
ـ  ــــــــــــــــ. (1370). جاودانگی و هنر «سنت اسلامی در معماری ایرانی». ترجمه محمد آوینی. تهران: برگ.
ـ  ــــــــــــــــ. (1375). هنر و معنویت. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
ـ  ــــــــــــــــ. (1380). پیشگفتار در حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان: نشر خاک.
ـ  ــــــــــــــــ. (1389). هنر و معنویت اسلامی. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: انتشارات حکمت.
ـ نعمتی، بهزاد. (1391). هنر در حرم – مروری در هنرهای به کار رفته در حرم رضوی. با همکاری حسین رزاقی. مشهد: موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
ـ  ــــــــــــ. (1391). «طلاکاری گنبد حرم امام رضا (علیه السلام)». آستان هنر. شماره 2-3. صص: 4-15.
ـ نوایی، عبدالحسین. (1347). شاه اسماعیل صفوی (اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفضیلی). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ نوایی، کامبیز؛ رسولی، جلیل؛ حاجی قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران. تهران: انتشارات سروش.
ـ نقره‌کار، عبدالحمید. (1387). درآمدی بر هویت اسلامی در ایران. تهران: پیام سیما.
ـ هیلن برند، رابرت. (1377). معماری اسلامی. ترجمه ایرج اعتصام. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
ـ یاوری، حسین. (1388). سیری در هنر و معماری ایران. تهران: نشر سیمای دانش.