نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
چکیده
بعثت پیامبران و جانشینان ایشان در شرایط زمانی و مکانی گوناگونی روی داده و از جمله علل آن، تعلیم شرایط گوناگون زندگی به انسان‌های پیرو دعوت انبیاست. دعوت و مجاهدت یک پیامبر به موضوع طغیان سیاسی پیوند می‌خورد و دعوت پیامبر دیگری به فساد اقتصادی و دیگری به انحطاط اخلاقی. در میان انبیا و اوصیای الهی، نام دو امام را با موضوع تمدن، سیاست و فرهنگ امت اسلامی و بشری می‌توان قرین یافت: حضرت ابراهیم(ع) و حضرت رضا(ع).
در میان این دو شخصیت الهی که در دو منتهی‌الیهِ زمانی و مکانی نیز ایستاده‌اند، جدا از ارتباط نسَبی، شباهت‌های درخور توجهی می‌توان یافت که از جملۀ آنها، حضور در دو حوزۀ مهم تمدنی، سروکار داشتن با دو دستگاه سیاسی زیرک و طغیانگر، سیر گستردۀ جغرافیایی و بین‌المللی، سروکار داشتن ادیان و مذاهب گوناگون با ایشان و موضوع مناظره‌ها و احتجاجات است.
مقالۀ حاضر مقایسه‌ای میان سیرۀ این دو امام با نگاه فرهنگی و تمدنی است. در این مقاله امام رضا(ع) را امامی می‌یابیم که با توجه به اقتضائات زمان، میراث‌دار برتر سیره و سنت پدر و پیشوای امم، یعنی ابراهیم حنیف، است. روشن است که بازخوانی فرهنگی و تمدنی سیرۀ پیشوایان، از نیازهای اساسی امت اسلامی در مقطع حساس و سرنوشت‌ساز کنونی است.
کلیدواژه‌ها
ابوروح، لطف‌الله‌بن ابی‌سعد، (1365). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه، تصحیح و تعلیق محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
ابن‌شهرآشوب، محمدبن علی، (بی‌تا). مناقب آل‌ابیطالب، قم: علامه.
ابن‌قولویه قمی، جعفربن محمد، (1377). کامل الزیارات، پیام حق، قم.
ابن‌منظور، محمد، (1408). لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ارشاد، فرهنگ، (1379). مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
الصریفینی، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد‌الازهر، (1362). الحلقة‌الاولی من تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق (اثر ابوالحسن عبدالغافربن اسماعیل فارسی، 529-451 ق)، محمدکاظم محمودی، قم: جامعه مدرسین.
العروسی الحویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه، (1415). نورالثقلین، قم: اسماعیلیان.
آیینه‌وند، صادق، (1359). ادبیات انقلاب در شیعه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
بحرانی، سیدهاشم، (1374). البرهان فی تفسیر القرآن، قم: بعثت.
برنال، ج. د.، (1372). فیزیک در تاریخ، ترجمه علی معصومی، تهران: فرهنگان.
پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، (1354). اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: پیام.
تبریزی، محمدحسین‌بن خلف، (1361). برهان قاطع، مقدمه و تصحیح علی‌اکبر دهخدا، محمد معین و علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
ثقفى، ابراهیم‌بن محمدبن سعیدبن هلال، (1395). الغارات، تحقیق جلال‌الدین محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملى.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمدبن عبدالله، (بی‌تا)؛ (تاریخ نگارش مقدمه: 1339). تاریخ نیشابور، تلخیص احمدبن محمدبن حسن خلیفه نیشابوری، با کوشش و مقدمۀ بهمن کریمی، تهران: ابن‌سینا.
حسینی‌قزوینی، محمد، (1428). موسوعة الامام الرضا، قم: مؤسسه ولی‌العصر للدراسات الاسلامیه.
خزائلی، محمد، (1387). اعلام قرآن، تهران: امیرکبیر.
داونی، گلانویل، (1352). انطاکیه در عصر تئودوس کبیر، ترجمۀ تورج سپهری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دورانت، ویل (ویلیام جیمز)، (1935). تاریخ تمدن، ترجمۀ احمد آرام، تهران- نیویورک: با همکاری فرانکلین.
رحمانی، شمس‌الدین، (1371). لولای سه قاره، تهران: حوزه هنری.
رضوی اردکانی، ابوالفضل، (1364.) شخصیت و قیام زیدبن علی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
رو، ژرژ، (1390). تاریخ عراق قدیم، ترجمۀ ابوالفضل علیزاده طباطبایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ریاحی، محمدامین، (1369). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران: پاژنگ.
ریاحی، محمدامین، (1382). سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین،(1379). جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین،(1382). فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین،(1384). کارنامۀ اسلام، تهران: امیرکبیر.
زیدان، جرج، (1333). تاریخ تمدن اسلام، ترجمۀ علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر.
سیاه‌پوش، سیدابوتراب، (1390). بیت‌الحکمه و نقش آن در تحول علوم و پیشرفت تمدن اسلامی، تهران:پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شعبان، م. ا.، (1386). فراهم آمدن زمینه‌های سیاسی و اجتماعی نهضت عباسیان در خراسان، ترجمۀ پروین ترکمنی آذر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شریف‌رضی، (1374). نهج‌البلاغه، قم: هجرت.
شعرانی، ابوالحسن، (1398). نثر طوبی، تهران: اسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن على‌بن بابویه، (1371). عیون اخبارالرضا، ترجمۀ حمیدرضا مستفید و علی‌اکبر غفاری صفت، تهران: صدوق.
شیرانی، حافظ محمودخان، (1374). در شناخت فردوسی، ترجمۀ شاهد چوهدری، تهران: علمی وفرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله، (1331). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم هجری، تهران: دانشگاه تهران.
طالقانی، سیدمحمود، (1350). پرتوی از قرآن، تهران:
طبری، محمدبن جریر، (1409). تاریخ الرسل و الملوک، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طقّوش، محمدسهیل، (1384). امویان، ترجمۀ حجت‌الله جودکی و اضافات رسول جعفریان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
عبدالجلیل، ج. م.، (1376). تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران: امیرکبیر.
عطاردی، عزیزالله، (1413). مسند الامام الرضا، بیروت: دارالصفوة.
عطایی، محمدرضا، (1388). امام رضا(ع) در آثار دانشمندان اهل سنت، مشهد: به‌نشر (آستان قدس رضوی).
فخر رازی، ابوعبدالله محمدبن عمر، (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
فیض کاشانی، محمد، (1403). المحجّة البیضاء، تصحیح علی اکبر غفّاری، بیروت: مؤسّسه الاعلمی.
قائدان، اصغر، (1382). سازمان‌دهی نظامی و سازمان رزم و تحولات آن در تاریخ اسلام، تهران: دانشگاه امام حسین(ع).
قمی، علی‌بن ابراهیم، (1367). تفسیر علی‌بن ابراهیم، تصحیح سیدطیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب.
کرمر، جوئل، ل.، (1375). احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، انسان‌گرایی در عصر رنسانسی اسلامی، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کریمی زنجانی‌اصل، محمد، (1389). دارالعلم‌های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام، تهران: اطلاعات.
کسایی، نورالله، (1374). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر.
کلینی، محمدبن یعقوب، (1363). الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کینگ، لئوناردو، (1386). تاریخ بابل از تأسیس سلطنت تا غلبۀ ایرانیان، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: علمی و فرهنگی.
گارودی، روژه، (1364). ترجمۀ جواد حدیدی، تهران: قلم.
گوتاس، دیمیتری، (1381) تفکر یونانی، فرهنگ عربی، نهضت ترجمۀ کتاب‌های یونانی به عربی در بغداد و جامعه آغازین عباسی (قرن‌های دوم تا چهارم/ هشتم تا دهم)، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
لویس، برنارد، (1389). نخستین مسلمانان در اروپا، ترجمۀ محمد قائد، تهران: کارنامه.
متز، آدام، (1388). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
مجلسی، محمدباقر، (1367). بحارالانوار، تهران: اسلامیه.
مشکور، محمدجواد، (1362). تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم، تهران: اشراقی.
مصطفی، ابراهیم و دیگران، (1384). المعجم الوسیط، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مصطفی، شاکر، (بی‌تا). دولة بنی‌العباس، کویت: وکالة المطبوعات.
معلوف، لوییس، (1973). المنجد فی اللغة و الأعلام، بیروت: دارالمشرق.
معین، محمد، (1375). فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.
معین، محمد، (1361). حاشیه بر برهان قاطع، اثر محمدحسین‌بن خلف تبریزی، برهان قاطع، مقدمه و تصحیح علی‌اکبر دهخدا، محمد معین و علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
موحد ابطحی، سیدمحمدباقر، (1382). الصحیفة الرضویة الجامعة و ابنائه الامام محمدبن علی الجواد، الامام علی‌بن محمد الهادی، الامام الحسن‌بن علی العسکری، الامام الحجة‌بن الحسن المهدی، قم: پرستش.
نجفی، موسی، (1375). تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نفیسی، سعید، (1371). فرهنگ فرانسه فارسی، تهران: مرکز یادگارهای سعید نفیسی.
نوری، حسین، (1407). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث.
نولدکه، تئودور، (1388). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب‌خویی، تهران:پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نیشابوری، (بی‌تا)، (تاریخ نگارش مقدمه: 1339). تاریخ نیشابور، اثر حاکم ابوعبدالله محمدبن عبدالله نیشابوری، تلخیص احمدبن محمدبن‌حسن خلیفه نیشابوری، با کوشش و مقدمه بهمن کریمی، تهران: ابن‌سینا.
هاکس، (1377). قاموس کتاب مقدس، تهران: اساطیر.
Baumgartner,(1996). Dictionnaire étymologique et historique de la langue
française, livre de poche, Librairie Générale Française.
Blachère, Régis, Moustafa Chouémi et Claude Denizeau,(1967). Dictionnaire
arabe français-anglais-Langue classique et moderne, Maisonneuve
et Larose, Paris.
Bloch, Oscar, (1964). Dictionnaire étymologique de la langue française, Presse universitaire de France, Paris.
Blaise Albert, (1954). Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens,
Brepols, Belgique.
Chanoux, Antonio, (1976). Cités disparues, Texte de Vittoria Calvani,
Traduction de Michèle Moroz, Minerva/France-Loisirs, Génève.
D'Haute Rive, (1947). Dictionnaire d'ancien français, Larousse, Paris.
Dauzat, (2006). Grand dictionnaire étymologique et historique du français,
Larousse, Paris.
David, J, (1974). Dictionnaire du français fondemental pour l’afrique, Didier, Paris.
Demay, François et les autres, (1996). Dictionnaire des noms propres,
Larousse, Paris.
Gaffiot, Félix, (2000). le grand Gaffiot-Dictionnaire latin-français, Hachette,
Paris.
Léon-Dufour, Xavier et les autrres, (1974). Vocabulaire de théologie biblique, Les éditions du Cerf, troisième édition, Paris, Paris.
Oxford, (1983). The shorter oxford English dictionary on historical principles, Clarendon Press, Oxford.
Poupard, Paule, (1984). Dictionnaire des religions, Presse universitaire de
France, Paris.
Réau, Louis, (1930). Dictionnaire d’art et d’archéologie, Larousse, Paris.
Robert, Paule, (1981). Le Robert-Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française, ouvrage couronné par l’Académie française,
Société du nouveau littré le Robert, Paris.
Smart, Ninian (Edited by), (1999). Atlas of the world’s religions, Oxford.
Stappers, Henri, Dictionnaire synoptique d’étymologie française, Larousse, Paris.
Vidal, Jacques et les autres, (1984). Dictionnaire des religions, Presse
universitaire de France, Paris.
)