نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران
چکیده
از عصر صفویه، جایگاه مذهبی عمرانی ممتاز آستان قدس رضوی عملکرد سیاسی تاثیرگذار آن را نیز به دنبال داشت. با فروپاشی حکومت صفویه، حاکمان کرسی ایالتی همچون خراسان تضعیف و برکنار شدند و مقدمات خودمختاری بزرگان شهری از جمله متولی بارگاه امام ثامن (ع) مهیا شد. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است که آستان قدس رضوی چه جایگاهی در دورة افشاریه داشت؟ در پاسخ، به این برآورد می‌رسیم که در دورة افشاریه، آشوب و ناامنی اجتماعی فراگیر از یک‌سو موجب مصادرة اموال بارگاه امام هشتم شیعیان (ع) توسط مدعیان سلطنت شد و از سوی دیگر، زمینة طلب استغاثه طبقات مختلف جامعه حتی فرمانروایان در قالب زیارت، سکونت، تدفین و اقدامات عمرانی را فراهم آورد. این پژوهش با رویکرد تاریخی و شیوة جمع‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای و اسنادی تاریخی از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه‌بندی جنبه‌های گوناگون جایگاه آستان قدس رضوی به تحلیل و تفسیر این ویژگی‌ها و تأثیرات مختلف سیاسی اجتماعی آن می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها
ـ ابوالبشری، پیمان؛ ابراهیمی، آمنه. (1396). «تحلیلی بر تاریخ نذورات آستان قدس رضوی از صفویه تا قاجاریه». شیعه‌شناسی. ش 59. صص: 7-28.
ـ اخوان مهدوی، علی؛ نقدی، رضا. (1396). آیین‌های حرم مطهر رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ استرآبادی، میرزا محمدمهدی. (1383). گزیده‌ای از منشآت. به کوشش نصرالله بیات. تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1377). جهانگشاى نادرى. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
ـ آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ. (1378). آتشکده. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
ـ بازن، پادری. (1340). نامه‌های طبیب نادرشاه. ترجمه علی‌اصغر حریری. تهران: تابان.
ـ پورمحمدتقی جعفرآبادی، سهراب. (1400). تاریخ مهمان‌سرای آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی؛ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ جامى، محمود الحسینى بن ابراهیم. (1386). تاریخ احمدشاهى. تهران: عرفان.
ـ حدیث نادرشاهی. (1376). تصحیح رضا شعبانی. چاپ دوم. تهران: بعثت.
ـ حزین، محمدعلی. (1334). تذکره. چاپ دوم. اصفهان: تائید.
ـ حسن‌آبادی، ابوالفضل. (1396). نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ ـــــــــــــــــــــــ. (1396). «تحلیلی بر خدمت موروثی در حرم مطهر امام رضا g به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های هویت معنوی در مشهد». همایش بین‌المللی بازخوانی تمدن اسلامی و جهان شهر معنوی با تأکید بر شهر مقدس مشهد. صص: 168-179.
ـ خاتون‌آبادی، سیدعبدالحسین. (1352). وقایع السنین و الاعوام. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
ـ دایره‌المعارف آستان قدس رضوی. (1399). جلد دوم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ دوکلوستر، آندره. (1346). تاریخ نادرشاه. ترجمه محمدباقر امیرخانی. تبریز: سروش.
ـ رستم الحکماء، محمد هاشم آصف. (1382). رستم التواریخ. تهران: دنیاى کتاب.
ـ رضوی، میر محمدباقر. (1352). شجره طیبه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوى. تهران: حیدری.
ـ ریاحی، محمدامین. (1368). سفارت‌نامه‌های ایران. تهران: توس.
ـ سوزنچی کاشانی، علی؛ جهانگیری کلاته، کاظم. (1391). «موقوفات متولیان آستان قدس رضوی از صفویه تا پایان قاجاریه». پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. ش1. صص: 62-98.
ـ سوزنچی کاشانی، علی؛ شعبانی، رضا. (1393). «تأثیر سیاست‌های وقفی نادرشاه و علیشاه افشار بر کاهش یا رشد موقوفات آستان قدس رضوی». پژوهشنامه تاریخ. ش 34. صص: 79-98.
ـ سوهانیان حقیقی، محمد؛ نقدی، رضا. (1397). آستان قدس رضوی: متولیان و نایب التولیه‌ها. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ شهیدی، حمیده. (1393). «تاریخچۀ شربتخانۀ آستان قدس رضوی بر مبنای اسناد». پژوهشنامۀ مطالعات اسنادی و آرشیوی. ش 2. صص: 59-91.
ـ ــــــــــــــــ. (1397). فرمان‌های آستان قدس رضوی در دورۀ صفویه. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد.
ـ شیروانى، زین‌العابدین بن اسکندر. (1315). بستان السیاحه. تهران: احمدى.
ـ طلایی، زهرا. (1381). دفتر اسناد. جلد اول. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ ــــــــــــ. (1385). دفتر اسناد. جلدهای دوم و سوم. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ ــــــــــــ. (1387). دفتر اسناد. جلد چهارم. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ طومار علیشاهی. (1379). تصحیح مرکز خراسان‌شناسی. مشهد: آستان قدس رضوی.
ـ فاطمی مقدم، زهرا. (1391). «سیاست‌های وقفی عصر نادر و موقوفات آستان قدس رضوی». پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. ش 1. صص: 37-61.
ـ ـــــــــــــــــ. (1397). تاریخ نقاره‌خانۀ رضوی. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ فلور، ویلم. (1368). حکومت نادرشاه. ترجمۀ ابوالقاسم سری. تهران: توس.
ـ قزوینى، ابوالحسن. (1367). فواید الصفویه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
ـ کروسینسکی، یوداش تادوش. (1396). سفرنامه. ترجمه ساسان طهماسبی. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
ـ کشمیری، میرزا عبدالکریم. (1322). در رکاب نادرشاه. ترجمه محمود هدایت. تهران: سپهر.
ـ گزارش کارملیت ها از ایران. (1381). ترجمه معصومه ارباب. تهران: نشر نی.
ـ گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین. (1344). مجمل التواریخ. به اهتمام مدرس رضوی. چاپ دوم. تهران: ابن‌سینا.
ـ مدرس رضوی، محمدتقی. (1378). سالشمار وقایع مشهد در قرن‌های پنجم تا سیزدهم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ مرعشى، میرزا محمد خلیل. (1362). مجمع التواریخ. تهران: کتابخانه طهورى و سنایى.
ـ مروی، محمدکاظم. (1398). عالم‌آرای نادری. تصحیح محمدامین ریاحی. چاپ چهارم. تهران: علمی.
ـ مستوفی، محمدحسن بن محمدکریم. (1398). زبده التواریخ. به کوشش بهروز گودرزی. چاپ دوم. تهران: انتشارات دکتر محمد افشار.
ـ معتقدی، ربابه. (1387). فرمان‌ها و رقم‌های آستان قدس رضوی از دورۀ صفویه تا قاجاریه. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
ـ موسوی، آمنه؛ دلبری، شهربانو. (1397). «بررسی جایگاه منصب مهرداری در آستان قدس رضوی از دورۀ صفوی تا قاجار». گنجینه اسناد. ش 28. صص: 6-30.
ـ موسوی، آمنه. (1391). «بررسی مهر و امضا در وقف‌نامه‌های آستان قدس از دورۀ صفویه تا پهلوی». پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. ش 1. صص: 278-289.
ـ ــــــــــــ. (1401). گنجینۀ مهر رضوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ میرزا رفیعا، محمدرفیع بن حسن. (1385). دستور الملوک. تصحیح محمداسماعیل مارچینوفسکی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
ـ نایینى، محمدجعفر بن محمدحسین. (1368). جامع جعفرى. تهران: انجمن آثار ملى.
ـ نظرکرده، اعظم. (1391). «پایگاه اجتماعی واقفان املاک آستان قدس رضوی». پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. ش 1. صص: 99-123.
ـ نقدی، رضا. (1399). تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ نوایى، عبدالحسین. (1368). نادرشاه و بازماندگانش. تهران: زرین.
ـ وارد، محمدشفیع تهرانی. (1349). تاریخ نادرشاهی. به اهتمام رضا شعبانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ واله داغستانی، علی‌قلی بن محمدعلی. (1384). تذکره ریاض الشعرا. تصحیح محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
ـ هاشم میرزا، سلطان. (1379). زبور آل داود. تهران: میراث مکتوب.
)