نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد فلسفه و کلام دانشگاه تهران

2 دانش‌آموخته دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

3 دانش‌آموخته سطح خارج فقه و اصول حوزۀ علمیۀ قم

چکیده

تکلیف در حد وسع در پنج آیه قرآنی آمده و در تاریخ دانش‌های تفسیر و کلام نیز چالش‌های فراوانی ایجاد کرده و دانشمندان مسلمان را به گروه‌بندی‌ کشانده است. چالش‌ها در تکلیف در حد وسع اغلب در چهار مسئله عقلی و سمعی، امکان و امتناع، وقوع و عدم وقوع و حسن و قبح آن است. در دو حدیث از امام رضا (ع) به این چالش‌ها پاسخ داده می‌شود. به‌رغم اهمیت این دو حدیث تاکنون تحقیق مستقلی در تحلیل مفهومی و گزاره‌ای و لوازم منطقی آن‌ها منتشر نشده است. مسئله اصلی این تحقیق، فرایند دلیل‌آوری و مأخذ برهان در دو حدیث رضوی با بررسی تأثیر مأخذ برهان در این دو حدیث بر میراث تفسیری شیعه و مقایسه آن با تفاسیر اهل سنت است. تفاوت مأخذ برهان در بیان امام رضا(ع) یعنی «عدالت» با مأخذ برهان با تفاسیر اهل سنت یعنی «رحمت» تفاوت مفهومی تکلیف در حد وسع را نشان می‌دهد. مفاد این حدیث نقش راهبردی در سلامت و سرآمدی نظام‌های حقوقی، تربیتی و اخلاقی دارد. عادلانه‌بودن تکلیف در این روایت می‌تواند به منزله شاخصی برای ارزیابی در وظایف حرفه‌ای به‌کار رود.

کلیدواژه‌ها

ـ قرآن کریم.
ـ ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم(ابن ابى حاتم). تحقیق اسعد محمد طیب. عربستان- ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
ـ ابن اثیر، مبارک بن محمد. (1367ش).  النهایة فی غریب الحدیث و الأثر . چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان.
ـ ابن بابویه، محمد بن على. (1378ق). عیون أخبار الرضا. تهران: منشورات جهان.
ـ ابن‏ شهرآشوب، محمد بن على‏.(1369ق). متشابه القرآن و مختلفه‏. قم: بیدار.
ـ ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر). بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ـ ابن ‏عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422ق). ‏المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق عبدالسلام عبدالشافى ‏محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ـ ابن غضائری، احمد بن حسین. (1422ق). الرجال. تحقیق حسینی جلالی. قم: موسسه دارالحدیث.
ـ ابن فارس، احمد بن فارس. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبة الإعلام الاسلامیة.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. الطبعة الثالثة. چاپ سوم. بیروت: دارصادر.
ـ استرآبادى، محمد بن على. (1422ق). ‏منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال. قم:‏ مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
ـ اعرجى کاظمى، محسن بن حسن. (1415ق). عدة الرجال‏. قم‏: اسماعیلیان.
ـ برقی، احمد بن محمد. (بی‌تا). طبقات الرجال. قم: موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل g.
ـ بخاری، محمد‌بن اسماعیل. (1412ق). صحیح البخاری. مصر: وزاره الاوقاف.
ـ بغوى، حسین بن مسعود. (1420ق). تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل. تحقیق عبد الرزاق‏ مهدى. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ بلاغی، محمد جواد. (بی‌تا). آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات وجدانی.
ـ بیضاوى، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل(تفسیر البیضاوى). بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی.
ـ تفتازانی، مسعود‌بن عمر. (1409ق). شرح المقاصد. تحقیق عبد الرحمن عمیره. بیروت: عالم الکتب.
ـ تونسی، احمد بن محمد البسیلی. (بی‌تا). التقیید الکبیر فی تفسیر کتاب الله المجید. الریاض: کلیه اصول الدین، جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه.
ـ ثعلبى، احمد بن محمد. (1422ق). الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی‏. تحقیق ابى محمد ابن عاشور. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ جصاص، احمد بن على‏. (1405ق). ‏احکام القرآن(جصاص). تحقیق محمد صادق ‏قمحاوى. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1404ق). الصحاح. بیروت: دارالعلم للملایین.
ـ حلبی، ابی الصلاح. (1404ق). تقریب المعارف فی الکلام. تقدیم و تحقیق رضا الاستاذی. قم: الهادی.
ـ حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. (1417ق). خلاصه الاقوال فی معرفه احوال الرجال. قم: موسسه نشر الفقاهه.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. قم: مکتبه المصطفوی.
ـ حلی، حسن بن داود. (1392ق). کتاب الرجال. تحقیق سیدمحمدصادق آل بحرالعلوم. نجف اشرف: مطبعه حیدریه.
ـ حلی، مقداد بن عبدالله. (1396ق). اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه. تحقیق محمدقاضی طباطبایی. تبریز: شفق.
ـ خوئی، ابوالقاسم. (1372). معجم رجال الحدیث. قم: موسسه الخوئی الاسلامیه.
ـ  دیمه‌کار گراب، محسن؛ ملاکاظمی، علی. (1396). «واکاوی مواجهه امام رضا g با گفتمان حدوث و قدم قرآن». فصلنامه فرهنگ رضوی. سال پنجم. شمارة 18. صص: 145- 178.
ـ دینورى، عبدالله بن محمد. (1424ق). تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم‏. بیروت‏: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ـ ذهبی، محمد بن احمد. (1427ق). سیر اعلام النبلاء. قاهره: دار الحدیث.
ـ راضى، حسین‏. (1421ق). تاریخ علم الرجال و أهمیة رجال النجاشى.‏ بیروت: مؤسسة البلاغ.
ـ زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. ‏تصحیح مصطفى‏حسین احمد. بیروت: دار الکتاب العربی.
ـ سبحانی تبریزی، جعفر. (1369). «تکلیف مالایطاق». درسهایی از مکتب اسلام. سال ششم. شماره 11. اسفند 1369. صص: 23-29.
ـ سدی الکبیر، ابی محمد اسماعیل بن محمد الرحمن. (1414ق). تفسیر السدی الکبیر. جمع و دراسه الدکتور محمد عطا یوسف. مصر: دارالوفاء.
ـ سمعانی، ابی المظفر. (1418ق). تفسیر القرآن. تحقیق أبن تمیم یاسر بن ابراهیم. ریاض: دارالوطن.
ـ سید قطب. (1425ق). فی ظلال القرآن. چاپ 35. بیروت: دارالشروق.
ـ سیدبن طاووس حلی. (1330ق). جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع. ‌قم: دارالرضی.
ـ سیوری حلی، مقداد‌بن عبدالله. (1397ق). اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه. تحقیق سید محمد علی قاضی طباطبائی. تبریز: مطبعه شفق.
ـ سمرقندى، نصر بن محمد. (1416ق). تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم. تحقیق عمر عمروى. بیروت: دار الفکر.
ـ شوشتری، محمد تقی. (1410ق). قاموس الرجال. تحقیق جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.  قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـ صفدی، خلیل بن أیبک. (2000م). الوافی بالوفیات. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ طباطبایی، محمد حسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. الطبعه الثانیه.  بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ طبرى، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن(تفسیر الطبرى). بیروت: دار المعرفة.
ـ طبرانى، سلیمان بن احمد. (2008م). التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم(الطبرانى). اردن- اربد: دار الکتاب الثقافی.
ـ طوسى، محمد بن حسن‏. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن‏. تصحیح احمد حبیب‏عاملى. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ.(بی‌تا). رجال طوسی. تحقیق جواد القیومی الاصفهانی. قم: موسسه النشر الاسلامی.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). فهرست. تصحیح محمدصادق بحرالعلوم. نجف: المکتبه المرتضویه.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ. (1358). تمهید الاصول. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
ـ علیاری، ملاعلی. (1414ق). بهجة الامال فی شرح زبده المقال. با مقدمه شهاب الدین مرعشی نجفی. تصحیح: هدایت الله مسترحمی. تهران: کوشانپور.
ـ عیاشى، محمد بن مسعود. (1380ق). التفسیر(تفسیر العیاشی). تحقیق هاشم ‏رسولى. تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة .
ـ قرطبی، محمد بن احمد. (1364). الجامع لاحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو.
ـ فراهیدى، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین. چاپ دوم. قم: مؤسسه دارالهجرة.
ـ فیض کاشانی، محمد‌بن شاه مرتضی. (1406ق). الوافی. اصفهان: مکتبه الامام امیر المومنین.
ـ کشی، محمد بن عمر. (1348). اختیار معرفه الرجال. مشهد: دانشگاه مشهد.
ـ ماتریدى، محمد بن محمد. (1426ق). تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى). تحقیق مجدى ‏باسلوم. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ـ مامقانی، عبدالله. (1431ق). تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: موسسة آل البیت b لإحیاء التراث.
ـ ماوردى، على بن محمد. (بی‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى. تحقیق سید بن عبدالمقصود عبدالرحیم. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ـ محمدی ری‌شهری، محمد. (1389). میزان الحکمة. قم: دارالحدیث.
ـ مزی، جمال الدین. (1400ق). تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. تحقیق بشار عواد معروف. بیروت: موسسه الرساله .
ـ مکى بن حموش. (1429ق). الهدایة إلى بلوغ النهایة. امارات: جامعة الشارقه، کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی.
ـ میبدى، احمد بن محمد. (1371). کشف الاسرار و عده الابرار(معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصارى). به کوشش على اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
ـ نجاشی، احمد بن علی. (1365). فهرست اسماء مصنفی الشیعه. قم: موسسه النشر الاسلامی.
ـ نجف، محمد مهدى‏. (1407ق). الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا علیه السلام‏. مشهد: المؤتمر العالمی للإمام الرضا.
ـ نظام الاعرج، حسن بن محمد. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏. تحقیق زکریا عمیرات. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ـ نمازى شاهرودى، على. (1414ق). مستدرکات علم رجال الحدیث‏. تهران: مولف.
ـ نیشابوری، ابی بکر محمد بن ابراهیم بن منذر. (1423ق). کتاب تفسیر القرآن. المدینه المنوره: دارالمآثر.
ـ نیشابوری، ابی الحسن علی بن احمد. (بی‌تا). الوسیط فی تفسیرالقرآن المجید. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ هوارى، هود بن محکم‏. (1426ق). تفسیر کتاب الله العزیز. بى‌جا: دار البصائر.