نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموخته دکترای تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان
2 محقق پسادکتری، گروه تاریخ ، دانشگاه اصفهان
چکیده
تجهیز امام معصوم(ع) متوفی به دست امام معصوم در قید حیات یکی از مباحثی است که در اندیشه کلامی و فقهی شیعه مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشتار به شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی باور اعتقادی دو مکتب قم و بغداد در این خصوص پرداخته می شود. با بررسی رویکرد و دیدگاه دو مکتب قم و بغداد روشن می شود که مکتب قم با تَعبّد و التزام به روایات، تجهیز معصوم متوفی به دست معصوم بعدی را به عنوان قاعده ای قطعی، تغییرناپذیر و فرازمانی و فرامکانی می شناسد؛ حال آنکه فقهای متکلم مکتب بغداد برخلاف فقهای محدث مکتب قم، نه تنها روایات وارد شده در خصوص تجهیز معصوم را در حوزه اخبار آحاد قرار می دهند؛ بلکه قطعیت و تغییرناپذیری این مسئله را به عنوان یک قاعده مسلم کلامی و فقهی نمی پذیرند. مکتب بغداد ضمن آنکه اولویت تجهیز معصوم را به دست معصوم بعدی پذیرفته است، اما آن را به درجه ای از قطعیت ارتقا نداده است تا درصورتی که برای امام زنده در تجهیز امام متوفی موانع و محدودیت هایی به وجود آمد، همچنان خود را ملتزم و متعبّد به این قاعده بداند. مکتب متکلمان و محققان، قائل به تجهیز امام حسین، امام کاظم و امام رضا(ع) به دست معصوم بعدی نیست. از گزارش های تاریخی نیز چنین درک می شود که متولی تجهیز امام رضا(ع) عموی ایشان محمدبن جعفر الصادق(ع) بوده است.
کلیدواژه‌ها
ـ آقابزرگ الطهرانی، محمد محسن. (1403ق). الذریعه إلی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الأضواء.
ـ ابراهیم، فؤاد. (1433ق). الفقیه و الدوله الفکر السیاسی الشیعی (بحث فقهی_تاریخی). بیروت: دار المرتضی.
ـ ابن اثیر، علی بن محمّد الجرزی.(1385ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.
ـ ابن اعثم، ابو محمد احمد. (1411ق). الفتوح. تحقیق علی شیری. بیروت: دار الأضواء.
ـ ابن بابویه، محمّد بن علی. (1432ق). الإعتقادات. تحقیق و تعلیق مؤسسه الإمام الهادی. قم: مؤسسه الإمام الهادی. الطبعه الثانیه.
ـ ـــــــــــــــــــــــ. (1378ق). عیون أخبار الرضا. تحقیق مهدی لاجوردی. تهران: نشر جهان.
ـ ـــــــــــــــــــــــ. (1376ق). الأمالی. تهران: نشر کتابچی، چاپ ششم.
ـ ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر. (1411ق). جواهر الفقه. تحقیق ابراهیم بهادری. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ـ ابن الجوزی، علی بن محمد. (1412ق). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی. (1407ق). لسانُ المیزان. بیروت: دار الفکر.
ـ ابن حمزه طوسی، محمّد بن علی. (1419ق). الثاقب فی المناقب. تحقیق نبیل رضا عطوان. قم: انصاریان، چاپ سوم.
ـ ابن شهرآشوب، محمّد بن علی. (1369ق). متشابه القرآن و مختلفه. قم: دار بیدار للنشر.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــ. (1412ق). مناقب آل ابی‌طالب. تحقیق یوسف البقاعی. بیروت: دار الأضواء. الطبعة الثانیة.
ـ ابن طاووس، علی بن موسی. (1414ق). مقتل الحسین المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ. (1416ق). مصباح الزائر. تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث. قم: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــ. (1420ق). طرف مِن الأنباء و المناقب. تحقیق قیس بهجت العطار. مشهد: تاسوعا.
ـ ابن عبدالوهاب، حسین بن عبدالوهاب. (بی‌تا). عیون المعجزات. قم: مکتبه الداوری.
ـ ابن العبری، غریغوریوس الملطی. (1992م). تاریخ مختصر الدول. تحقیق انطون صالحانی الیسوعی. بیروت: دارالشرق. الطبعه الثالثه.
ـ ابن العماد، عبدالحی بن احمد. (1406ق). شذرات الذهب فی أخبار من ذهب. تحقیق الأرناؤوط. دمشق_بیروت: دار ابن کثیر.
ـ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407ق). البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن مالک اشعری، حسن بن محمد. (1361ق). تاریخ قم. ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی. تصحیح و تحشیه جلال الدین طهرانی. تهران: انتشارات توس.
ـ ابن المشهدی، محمد بن جعفر. (1378ق). المزار الکبیر. تحقیق جواد القیومی الأصفهانی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.
ـ أبوالصلاح الحلبی، تقی الدین بن نجم. (1403ق). الکافی فی الفقه. تحقیق رضا استادی. اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی (ع).
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1404ق). تقریب المعارف. تحقیق فارس الحسون. قم، الهادی.
ـ ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین. (بی‌تا). مقاتل الطالبیین. تحقیق سید احمد صقر. بیروت: دار المعرفه.
ـ ابومِخنَف، لوط بن یحیی. (1408ق). مقتل الحسین و مصرع أهل بیته و أصحابه فی کربلاء. الکویت: مکتبة الألفین.
ـ إربلی، علی بن عیسی. (1421ق). کشف الغمة فی معرفة الأئمة. قم: انتشارات رضی.
ـ بحر الأنساب. کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره بازیابی 15204.
ـ بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. (1413ق). مدینة المعاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
ـ بلاذری، احمد بن یحیی. (1417ق). أنساب الأشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
ـ بیهقی، علی بن زید. (1361ق). تاریخ بیهق. تصحیح و تعلیق احمد بهمنیار. مقدمه نویس میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: کتابفروشی فروغی.
ـ تشید، علی اکبر. (1331ق). هدیه اسمعیل (قیام سادات علوی برای بدست آوردن خلافت). تهران: بنگاه مجله تاریخی اسلام.
ـ جنّاتی، محمد ابراهیم. (1388). مصادر اجتهاد از منظر فقیهان. تهران: انتشارات امیر کبیر.
ـ حافظ البرسی، رجب بن محمّد. (1422ق). مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیرالمؤمنین(ع). تحقیق علی عاشور. بیروت: الأعلمی.
ـ حر عاملی، محمّد بن حسن. (1425ق). إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات. بیروت: الأعلمی.
ـ حسینیان مقدم، حسین و گودرزی، ابراهیم. (1396). بازشناسی حدیث « الْإِمَامَ لَا یغَسِّلُهُ إِلَّا الإِمَام » در گفتمان واقفیه و امامیه. فصلنامه علمی پژوهشی علوم حدیث. سال 22. شماره 4. صص 102-122.
ـ الخَطاوی، وِسَام. (1427ق). المناهج الرّوَائِیة عند شریف المرتضی. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
ـ الخوارزمی، الموفق بن احمد. (1418ق). مقتل الحسین. تحقیق محمد السّماوی. تصحیح دار انوار الهدی. قم: منشورات انوار الهدی.
ـ دینوری، احمد بن داود. (1368ق). الأخبار الطوال. تحقیق عبدالمنعم عامر. قم: منشورات الراضی.
ـ رازی قزوینی، عبدالجلیل. (1358ق). نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض). تصحیح میر جلال الدین محدث. تهران: انجمن آثار ملی.
ـ راوندی، قطب الدین. (1409ق). الخرائج و الجرائح. تحقیق مؤسسه الإمام المهدی. قم: مؤسسه الإمام المهدی.
ـ روضاتی، سید محمد علی. (1376ق). جامع الأنساب(خاندان‌های سادات موسوی). اصفهان: چاپخانه جاوید.
ـ السبحانی، الشیخ جعفر. (1424ق). معجم طبقات المتکلمین. تقدیم و اشراف جعفر سبحانی. قم: مؤسسه الإمام الصادق.
ـ الشامی، جمال الدین بن یوسف (1420ق) الدُّرُّ النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم. تحقیق مؤسسه النشر الإسلامی، قم: جامعه مدرسین.
ـ الشهرستانی، محمّد بن عبدالکریم. (1413ق). الملل و النِّحل. تحقیق أحمد فهمی محمّد. الطبعة الثانیة . بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ شیخ بهائی، محمّد بن الحسین. (1390ق). الوجیزة فی علم الدرایة. قم: مکتبة بصیرتی.
ـ الصفار، محمد بن الحسن. (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ع) . قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
ـ صلاة الجمعه. کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره بازیابی 4/128 خ.
ـ طبرسی، فضل بن حسن. (1390ق). إعلام الوری بأعلام الهدی. چاپ سوم ، تهران: اسلامیه.
ـ طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر . (1413ق). دلائل الإمامة. تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة. الطبعة الحدیثة . قم: بعثت.
ـ طبری، محمد بن جریر. (1387ق). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. الطبعه الثانیه. بیروت: دار التراث.
ـ طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی الفقه الإمامیه. تحقیق سید محمد تقی الکشفی. الطبعه الثالثه . تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
ـ ـــــــــــــــــــــــ. (بی تا). الفهرست. تصحیح و تعلیق السید محمّد صادق آل بحر العلوم. النجف: المکتبة المرتضویة.
ـ العاملی، سیدجعفر مرتضی. (1406ق). الحیاة السیاسیة للإمام الرضا. بیروت: دار الأضواء.
ـ العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه. (1415). تفسیر نور الثقلین. تحقیق هاشم رسولی محلاتی. چاپ چهارم . قم: اسماعیلیان.
ـ عطائی نظری، حمید. (1397). «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون امامیه». مجله آینه پژوهش. سال بیست و نهم. شماره سوم. مرداد و شهریور. صص: 3-56.
ـ علامه حلی، حسن بن یوسف. (1417ق). المستجاد مِن کتاب الإرشاد. تحقیق محمود البدری. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
ـ علم‌الهدی، سید مرتضی. (بی تا). رسائل الشریف المرتضی. تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی. بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1373ق). «الأصول الإعتقادیه». صص 82_79. نفائس المخطوطات. المجموعه الثانیه. تحقیق محمد حسن آل یاسین. بغداد: دار المعارف.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1376ق). الذّریعة الی اصول الشریعة. تصحیح ابوالقاسم گُرجی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1410ق). الشافی فی الإمامه. تحقیق و تعلیق السید عبدالزهراء الحسینی. تصحیح السید فاضل المیلانی. تهران: مؤسسه الصادق للطباعه و النشر. الطبعه الثانیه.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1411ق) الذخیرة فی علم الکلام. تحقیق السید احمد الحسینی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1419ق). شرح جُمل العِلم و العَمل. تصحیح و تعلیق یعقوب جعفری. تهران: دار الأسوة للطباعه و النشر.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1431ق)، تفسیر الشریف المرتضی(نفائِسُ التأویل). تصحیح السید مجتبی احمد الموسوی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ فتال نیشابوری، محمّد بن أحمد. (1375ق). روضه الواعظین و بصیره المتعظین. قم: منشورات الشریف الرضی.
ـ فضل الله، محمد جواد. (1393ق). الإمام الرضا(ع) تاریخ و دراسة. قم: دار الکتاب الإسلامی.
ـ القَرَشی، باقر شریف. (1431ق). حیاه الإمام موسی بن جعفر (دراسةٌ وتحلیل). تحقیق مهدی باقر القَرَشی. الکاظمین: العتبة الکاظمیة المقدسّة.
ـ القمی، عباس. (1379ق). منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل. قم: دلیل ما.
ـ کراجکی، محمّد بن علی. (1410ق). کنز الفوائد. تحقیق عبدالله نعمه. قم: دار الزخائر.
ـ الکلینی، محمّد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. الطبعه الرابعه . تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ـ لسترنج، کی. (1373ق). بلدان الخلافة الشرقیة. نقله إلی العربیه و أضاف إلیه تعلیقات بلدانیه و تاریخیه و أثریه و وضع فهارسه بشیر فرنسیس و کورکیس عوادّ. بغداد: مطبعة الرابطة.
ـ مجلسی، محمّد باقر. (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لِدُرر أخبار الأئمة الأطهار. الطبعة الثالثة المصححة . بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ ــــــــــــــــــــ. (1404ق). مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول. تحقیق هاشم رسولی محلاتی. چاپ دوم . تهران: دار الکتب الإسلامیه.
ـ محی الدین، عبدالرزاق. (1957). أدب المرتضی من سیرته و آثاره. بغداد: مطبعه المعارف.
ـ مدرسی طباطبائی، سید حسین. (1368). مقدمه‌ای بر فقه شیعه(کلیات و کتابشناسی). مترجم محمد آصف فکرت. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ المسعودی، علی بن الحسین. (1409ق الف). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق أسعد داغر. الطبعه الثانیة ، قم: دار الهجرة.
ـ ـــــــــــــــــــــــــــــ. (1409ق ب). إثبات الوصیة للإمام علی بن أبیطالب (ع). الطبعة الثانیة ، بیروت: دار الأضواء.
ـ مسکویه رازی، احمد بن محمّد. (1424ق). تجاربُ الأُمم و تعاقُبُ الهِمم. تحقیق سید کسروی حسن. بیروت: دار الکتب العلمیه. منشورات محمد علی بیضون.
ـ مفید، محمّد بن محمّد. (1413ق، الف). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
ـ ــــــــــــــــــــــ. (1413ق، ب). التذکرة بأصول الفقه. قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید.
ـ ــــــــــــــــــــــ. (1413ق، ج). تصحیح إِعتقادات الإِمامیة. قم: المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید. الطبعة الثانیة.
ـ ــــــــــــــــــــــ. (1434ق). المزار الکبیر. تحقیق أحمد علی مجید الحلّی. قم: منشورات مکتبة العلامة المجلسی.
ـ النجاشی، أحمد بن علی. (1418ق). رجالُ النجاشی. تحقیق السید موسی الشبیری الزنجانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بِقُم.
ـ النوری الطبرسی، الشیخ حسین. (1411ق). مُستدرک الوسائل و مُستنبط المسائل. تحقیق مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث. الطبعة الثانیة . بیروت: مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
ـ یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله. (1993). معجم الأدباء إرشاد الأریب الی معرفة الأدیب. تحقیق احسان عباس. بیروت: دار الغرب الإسلامی.
ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (بی تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
)