نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

مناظره با عالمان و دانشمندان مختلف یکی از ویژگی‌های عصر امام رضا (ع) است که آن حضرت با روش‌های مختلف و با استناد به منابع مورد قبول طرفین به سؤالات آن‌ها پاسخ داده و حقانیت دین اسلام یا عقاید شیعه را اثبات کرده است. یکی از مناظره‌های آن حضرت مربوط به تبیین برترین فضیلت امام علی (ع) در آیات قرآن است که امام با استناد به آیۀ مباهله(آل‌عمران، 61) به سؤالات مأمون پاسخ داده و وی را در برابر استدلال صواب، به تسلیم وادار کرده است. این مقاله با کمک منابع کتابخانه‌ای و پس از بررسی متون مختلف نقل‌شده از مناظره مأمون و امام رضا(ع) دربارۀ آیۀ مباهله، به تحلیل آن پرداخته است و می‌خواهد به این سؤالات پاسخ دهد که این مناظره در چه منابعی ذکر شده و صحیح‌ترین روایت آن کدام است؟ مبانی امام در مناظره چیست و چه نکات نظری و عملی از تحلیل متن مناظره به دست می‌آید؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) در این مناظره با ملاحظۀ قراین پیوسته لفظی(واژه‌ها و الفاظ آیه)، قراین پیوسته غیرلفظی(ماجرای تاریخی مباهله) و استفاده از روایات نبوی ناظر به موضوع، بزرگ‌ترین فضیلت قرآنی امام علی (ع) را قرار گرفتن نفس آن حضرت به‌ منزلۀ نفس پیامبر در آیۀ مباهله دانسته و به شبهات پاسخ داده است.

کلیدواژه‌ها

 قرآن کریم (ترجمۀ محمدمهدی فولادوند).
ـ آقابزرگ تهرانی، محمد محسن. (1403 ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء.
ـ آلوسى، محمود بن عبدالله‏. (1415 ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت:‏ دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
ـ ابن بابویه، محمد بن على‏. (1362). ‏الخصال. قم: جامعه مدرسین.
ـ   ــــــــــــــــــــــــ. (1376). الامالی. تهران: کتابچی.
ـ   ــــــــــــــــــــــــ. (1378 ق). عیون أخبار الرضا  g. تهران: نشر جهان.
ـ ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. (1406 ق). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة. [ریاض]: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة.
ـ ابن جبر، علی بن یوسف. (1418 ق). نهج الایمان. مشهد: مجتمع امام هادى  g.
ـ ابن حجر عسقلانى. (1415 ق). الإصابة فی تمییز الصحابة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ ابن حنبل، احمد بن محمد. (1416 ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل‏. بیروت‏: مؤسسة الرسالة.
ـ ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی. (1409 ق). شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار b. قم‏: جامعه مدرسین‏.
ـ ابن شبّه نمیری، عمر بن شبّه. (1410 ق). تاریخ المدینة المنورة / أخبار المدینة النبویة. قم: دار الفکر.
ـ ابن شعبه حرانى، حسن بن على. (1404 ق). تحف العقول‏ عن آل الرسول صلیالله علیهم. قم‏: جامعه مدرسین.
ـ ابن طاووس، على بن موسى‏. (بی‌تا). سعد السعود للنفوس منضود. قم‏: دار الذخائر.
ـ ابن ‏عربى، محمد بن عبدالله. (1408 ق). احکام القرآن. بیروت‏: دار الجیل‏.
ـ ابن عساکر. (1415 ق). تاریخ مدینة دمشق‏. بیروت: دار الفکر.
ـ ابن عقده کوفی، احمد بن محمد. (1424 ق). فضائل أمیر المؤمنین  g‏. قم: دلیل ما.
ـ ابن فارس، احمد بن فارس‏. (بی‌تا). معجم مقاییس اللغه‏. قم:‏ مکتب الاعلام الاسلامی‏.
ـ ابن‏ کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419 ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــ. (1395 ق). السیرة النبویة. بیروت: دار المعرفة.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). البدایه والنهایه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ ابن کرامة، شرف الاسلام بن سعید. (1420 ق). تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبین. بی‌جا: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم‏. (بی‌تا). لسان العرب‏. بیروت‏: دار صادر.
ـ ابن هشام حمیری، عبدالملک بن هشام. (1383 ق). سیره النبی صلیالله علیه [و آله] وسلم. قاهره: مکتبة محمدعلی صبیح.
ـ اربلی، علی بن عیسی. (1405 ق). کشف الغمه فی معرفه الائمه. بیروت: دار الاضواء.
ـ ازهری، محمد بن احمد. (بی‌تا). تهذیب اللغه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ انواری، جعفر. (1390). انگارۀ تحریف قرآن. قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله).
ـ بابایی، علی‌اکبر و همکاران. (1379). روششناسی تفسیر قرآن. قم/ تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه / سمت.
ـ بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی. (1415 ق). شرح المصطلحات الکلامیة. مشهد: آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة.
ـ بیهقی، احمد بن حسین. (1405 ق). دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشریعة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ پیشوایی، مهدی. (1376). سیرۀ پیشوایان b. قم: موسسۀ تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق g.
ـ ترمذی، محمد بن عیسی‏. (1419 ق). الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی. قاهره‏: دار الحدیث.
ـ جبر، فرید و همکاران. (1375). موسوعة مصطلحات علم المنطق عند العرب. بیروت‏: مکتبة لبنان ناشرون‏.
ـ جصاص، احمد بن على‏. (1405 ق). احکام القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
ـ جوادی آملی، عبدالله. (1389). تسنیم، قم: اسراء.
ـ جهامی، جیرار. (2006 م). الموسوعة الجامعة لمصطلحات الفکر العربی و الإسلامی (تحلیل و نقد). بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
ـ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1400 ق، الف). المستدرک علی الصحیحین. بیروت: دار المعرفة.
ـ   ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1400 ق، ب). معرفه علوم الحدیث. بیروت: دار الافاق الحدیث.
ـ حبرى‏، حسین بن حکم. (1408 ق). تفسیر الحبری. بیروت: آل البیت‏.
ـ حسکانی، عبیدالله بن عبدالله. (1411 ق). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. تهران: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی.
ـ حسینی میلانی، علی. (1387). آیة المباهله. قم: الحقائق.
ـ خازن، على بن محمد. (1415 ق). تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل‏. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ـ خوارزمى‏، موفق بن احمد. (1411 ق). المناقب. قم‏: جامعۀ مدرسین‏.
ـ خویی، ابوالقاسم. (بی‌تا). البیان فی تفسیر القرآن. قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى.
ـ دامغانی، حسین بن محمد. (بی‌تا). الوجوه و النظائر. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ درخشه، جلال و حسینی فائق، محمدمهدی. (1391). سیاست و حکومت در سیرۀ امام رضاg. تهران: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا  g.
ـ دروزه، محمد عزه. (1421ق). التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول. بیروت: ‏دار الغرب الإسلامی‏.
ـ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغتنامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
ـ رادبین، علیرضا. (1385). شیوۀ استناد حضرت امیرالمومنین g به آیات قرآن و مقایسه آن به استنادات سایر ائمه b. تبریز: دانشگاه آزاد اسلامی.
ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1374). مفردات الفاظ قرآن. تهران‏: مرتضوی‏.
ـ رجبى، ‏محمود. (1383). روش تفسیر قرآن. قم‏: پژوهشکده حوزه و دانشگاه‏.
ـ رضا، محمد رشید. (1414ق). تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفة.
ـ رفاعى، عبدالجبار. (1371). معجم ما کتب عن الرسول و أهل بیته. تهران: وزارت ارشاد.
ـ زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. بیروت‏: دار الکتاب العربی.
ـ ساجدی، حسین؛ سازمند، محمدرضا. (1393). «بررسی تطبیقی آیه مباهله با رویکرد تبیین فضائل اهل‌بیت b». مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث. شماره 2. صص: 75 - 90.
ـ سعیدى روشن، محمدباقر. (1379). ‏ علوم قرآن. قم‏: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى‏.
ـ سلیمانی آشتیانی، مهدی؛ درایتی، محمدحسین. (1387). مجموعه رسائل در شرح احادیثی از کافی‏. قم‏: دار الحدیث‏.
ـ سمرقندى، نصر بن محمد. (1416ق). تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم‏. بیروت: دار الفکر.
ـ شریف رضی، محمد بن حسین‏. (1406ق). حقائق التاویل فی متشابه التنزیل. بیروت‏: دار الأضواء.
ـ شریف قرشی‏، باقر. (1380). حیاه الإمام الرضا g. قم: سعید بن جبیر.
ـ صادقی تهرانی، محمد. (1406ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه. قم‏: فرهنگ اسلامی‏.
ـ   ــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم. قم: دفتر مؤلف‏.
ـ صفار، محمد بن حسن‏. (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم. ‏ قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ـ طباطبایى، محمدحسین. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ـ   ــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن‏. بیروت‏: دار التعارف للمطبوعات‏.
ـ طبرسی، فضل بن حسن‏. (1372). مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
ـ طبرى، محمد بن جریر. (1412 ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن‏. بیروت‏: دار المعرفه.
ـ طبری، محمد بن علی. (1420 ق). بشاره المصطفى n لشیعة المرتضى g. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ـ طریحی، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین. تهران‏: مرتضوی.
ـ طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن‏. بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏.
ـ عاملی، جعفر مرتضی. (1380). زندگی سیاسی هشتمین امام حضرت علی بن موسیالرضا  g. ترجمۀ خلیل خلیلیان. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ـ   ـــــــــــــــــــــ. (1391). سیرۀ صحیح پیامبر اعظم n. ترجمه محمد سپهری. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ـ عجیبه، احمد علی. (2004 م). نصاری نجران بین المجادله و المباهله. قاهره: دار الآفاق العربیة
ـ عسکری، حسن بن عبدالله. (1428ق). الوجوه و النظائر. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ـ   ــــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). الفروق فی اللغة. بیروت: دار الافاق الجدیدة.
ـ علم ‏الهدی، علی بن الحسین‏. (1431 ق). تفسیر الشریف المرتضی المسمی ب: نفائس التأویل. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
ـ علوى مهر، حسین. (1381). روشها و گرایشهاى تفسیرى. قم: اسوه‏.
ـ عیاشى، محمد بن مسعود. (1380ق). تفسیر العیّاشی. تهران: المطبعة العلمیة.
ـ غلامی، سید سجاد؛ روحی برندق، کاوس. (1397). «تحلیل مناسبتی آیه مباهله با دیگر آیات فضایل اهل‌بیت b». پژوهشهای تفسیر تطبیقی. شماره 7. صص: 77 – 105.
ـ فخلعى‏، محمدتقی. (1383). گفتمانهاى مذاهب اسلامى. تهران: نشر مشعر.
ـ فرامرزی، جواد ؛ خلیلی، میثم. (1396). «روش‌شناسی استدلال‌های امام رضا g به آیات ولایت در مناظره با علمای مرو». فرهنگ رضوی. شماره 20. صص: 169 – 188.
ـ فراهیدی، خلیل بن احمد. (بی‌تا). کتاب العین‏. قم‏: نشر هجرت.
ـ فسوی‏، یعقوب بن سفیان. (1401ق). المعرفة و التاریخ. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ـ قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن. ‏ تهران: ناصرخسرو.
ـ قمى، على بن ابراهیم. (1404ق). تفسیر القمی. ‏ قم‏: دار الکتاب.
ـ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم. (1416ق). ینابیع المودة لذوی القربى. بی‌جا: اسوه.
ـ کاتب واقدى‏، ابن سعد. (1418ق). الطبقات الکبرى. ‏ بیروت‏: دار الکتب العلمیه.
ـ کوفى، فرات بن ابراهیم‏. (1410ق). تفسیر فرات الکوفی‏. تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزاره الإرشاد الإسلامی‏.
ـ مامقانی، عبدالله. (1411ق). مقباس الهدایة فی علم الدرایة. قم: موسسة آل البیت b لاحیاء التراث.
ـ ماوردى، على بن محمد. (بی‌تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى. ‏ بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‏.
ـ مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى. (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار b. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ مجلسى، محمدتقى بن مقصود علی. (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
ـ مجیدی، حسن. (1392). «تحلیل گفتمان مناظره‌های امام رضا g». فرهنگ رضوی. شماره 2. صص: 9 – 39.
ـ مجیدی، حسن؛ ناصریان خلیل‌آباد، اعظم. (1392). «استنادهای قرآنی امام رضا g در تبیین تمایز عترت از امت در مناظره با مأمون». پژوهشنامه معارف قرآنی. شماره 15. صص: 27 – 44.
ـ مدیر شانه چی، کاظم. (بی‌تا). علم الحدیث. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـ مرکز فرهنگ و معارف قرآن. (1382). دایره المعارف قرآن کریم‏. قم‏: بوستان کتاب.
ـ مسلم بن حجاج‏. (1412ق). صحیح مسلم. قاهره: دار الحدیث‏.
ـ مصطفوى، حسن. (1368). التحقیق فى کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ معارف، مجید. (1385). «نقل به معنی در حدیث، علل و پیامدهای آن». پژوهشنامه قرآن و حدیث. شماره 1. صص: 7 – 24.
ـ معموری، علی. (1386). «بررسی تاریخی آیۀ مباهله و بازتاب‌های کلامی آن». شیعهشناسی. شماره 19. صص: 85 - 100.
ـ معینی فر، محمد؛ سادات داودی، لیلا. (1397). «امامت در آیۀ مباهله از دیدگاه امامیه و اشاعره». پژوهشنامه مذاهب اسلامی. شماره 10. صص: 141 - 157.
ـ مفید، محمد بن محمد. (1377). الفصول المختاره دفاع از تشیع. ترجمه آقا جمال خوانساری. قم: مؤمنین.
ـ   ــــــــــــــــــــــــ. (1413 ق، الف). الإختصاص‏. قم:‏الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
ـ   ــــــــــــــــــــــــ. (1413 ق، ب). الفصول المختارة. قم: کنگره شیخ مفید / دار المفید.
ـ مکارم شیرازی‏، ناصر. (1386). آیات ولایت در قرآن‏. قم‏: انتشارات نسل جوان.
ـ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (1386). پیام قرآن. تهران‏: دار الکتب الإسلامیة.
ـ ملاموسی میبدی، علی. (1392). «نقد دیدگاه ابن تیمیه در شأن نزول آیه مباهله». پژوهشنامه نقد وهابیت: سراج منیر. شماره 11. صص: 121 - 142.
ـ مؤدب، رضا. (1388). مبانی تفسیر قرآن. قم: دانشگاه قم.
ـ میلانی، سید علی؛ غلامی، اصغر. (1390). «دلالت آیه مباهله بر خلافت بلافصل امیرالمؤمنین». امامت پژوهی. شماره 3. صص: 37 - 75.
ـ نجارزادگان، فتح‌الله. (1391). بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت اهلبیت b در دیدگاه فریقین. قم/ تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ سمت.
ـ نجفی، محمدجواد؛ موسوی کراماتی، سید محمدتقی. (1394). «آراء تفسیری مفسران معاصر پیرامون آیه مباهله». مطالعات تفسیری. شماره 21. صص: 143 - 160.
ـ نسائی، احمد بن علی‏. (1411 ق). السنن الکبری. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ـ واحدى نیشابورى، على بن احمد. (1411 ق). اسباب نزول القرآن. بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
ـ یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب. (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. قم/ بیروت: مؤسسه ونشر فرهنگ اهل بیت b/ دار صادر.