نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه ایرانشناسی دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد
2 استادیارگروه ایرانشناسی دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه میبد،
چکیده
مهاجرت اعراب به ایران که از ابتدای فتوحات آغاز شده بود، در دورۀ امویان و عباسیان نیز تداوم داشت. تفاوت مهاجرت اعراب در دورۀ عباسی با دوره‌های قبل از آن در این بود که مهاجران این دوره را بیشتر علویان تشکیل می‌دادند. این مهاجرت‌ها از ابتدای دورۀ عباسی شروع شد و با حضور امام رضا(ع) در ایران شدت بیشتری گرفت. مسئلۀ پژوهش حاضر تاثیر هجرت و ولیعهدی امام رضا(ع) بر مهاجرت‌های علویان در دورۀ عباسی است. سوال این پژوهش آن است که مهاجرت امام رضا(ع) چه تاثیری بر مهاجرت علویان در دوره عباسی داشت؟. اطلاعات منابع گوناگون، گویای تاثیر بسیار هجرت امام رضا(ع) بر روند مهاجرت علویان با گرایش‌های مختلف شیعی است. مهاجرت علویان به ایران در دو دوره و به دو صورت یعنی همزمان با هجرت امام رضا(ع) و پس از هجرت شکل گرفت. از این رو می‌توان هجرت و ولیعهدی امام رضا(ع) را به عنوان عاملی مهم در شکل‌گیری، تداوم و گسترش مهاجرت علویان به مناطق مختلف ایران دانست و حتی برای آن در شکل‌گیری دولت علویان طبرستان نیز نقش و سهمی قائل شد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی و شیوۀ گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و با استفاده از اطلاعات منابع مختلف تاریخی، رجال، انساب، فرق و مآخذ و تحقیقات جدید است. همچنین در این پژوهش سعی شد به جز رجوع به کتاب‌های متعلق به شیعه امامیه، به کتاب‌های فرقه زیدیه نیز استناد شود.
کلیدواژه‌ها
ـ آملی، اولیاء الله. (1348). تاریخ رویان. تحقیق منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ ابن ابی الرجال، احمد بن صالح. (بی تا). مطلع البدور و مجمع البحور. به کوشش عبدالسلام الوجیه و محمد یحیی عزان. مرکز التراث و البحوث الیمنی. نسخه نرم افزار مکتبه الشامله.
ـ ابن اثیر، علی بن محمد.(1385/1965م ). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادرـ دار بیروت
ـ ابن اسفندیار، محمد بن حسن.(بی تا). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. به اهتمام محمد رمضانی. بی جا: چاپخانه مجلس.
ـ ابن بابویه، محمد بن علی.(1984ـ 1404ق). عیون اخبار الرضاg. تصحیح و تعلیق و تقدیم شیخ حسین الاعلمی. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـ ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر.(1377). منتقله الطالبیه. قم: انتشارات المکتبه الحیدریه.
ـ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین.(بی‌تا). مقاتل الطالبیین. تحقیق سید احمد صقر. بیروت: دار المعرفه.
ـ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(بی‌تا).مقاتل الطالبیین. مقدمه مصحح. ترجمة سید هاشم رسولی محلاتی. مقدمه و تصحیح علی اکبر غفاری. طهران: کتابفروشی صدوق.
ـ ابن عنبه.(1380ـ 1961). عمده الطالب. تصحیح: محمد حسن آل طالقانی. نجف اشرف: منشورات المطبعه الحیدریه.
ـ ابن مرتضی، احمد بن یحیی.(بی تا). المنیه و الامل فی شرح الملل و النحل. تهران : نسخه عکسی دایره المعارف بزرگ اسلامی.
ـ اربلی، علی بن عیسی.(1405 قـ 1985). کشف الغمه. چاپ دوم. بیروت: دارالاضواء.
ـ اشپولر، برتولد.(1396). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه جواد فلاطوری و مریم میر احمدی. ج1. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ اشعری، ابی الحسن علی بن اسمعیل.(1400قـ 1980). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. به تصحیح هلموت ریتر. بی‌جا: النشرات الاسلامیه اسسها هلموت ریتر.
ـ اشعری قمی، سعدبن عبدالله ابی خلف.(1936). المقالات و الفرق. تصحیح و تعلیق محمد جواد مشکور. طهران: موسسه مطبوعاتی عطائی.
ـ بحرالعلوم گیلانی، محمد مهدی.(1376). انوار پراکنده در ذکر احوال امامزادگان و بقاع متبرکه ایران به انضمام مشاهیر علم و ادب و عرفان. قم: مسجد مقدس جمکران.
ـ بخاری، ابونصر سهل بن عبدالله.(1381). سر السلسله العلویه. النجف: الحیدریه.
ـ بهرامی، روح الله.(1383). «ریشه‌های فکری و سیاسی جنبش‌های کیسانی و نقش آن در زوال خلافت اموی». رساله دکتری. دانشگاه تربیت مدرس. (این رساله در سال 1394 توسط انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام در قالب کتاب به چاپ رسیده است).
ـ پاکتچی، احمد.(1392).«جایگاه امت واحده در آموزه های امام رضا g». جلد اول از مجموعه مقالات (2جلدی) ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضاg. سرپرست علمی احمد پاکتچی. به اهتمام مرتضی سلمان نژاد. تهران: دانشگاه امام صادقg.
ـ پیرعلیلو، حیدر علی.(1378). «معرفی صحابه ایرانی تبار ائمهg و سهم ایشان در گسترش تشیع در ایران». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. دانشکده الهیات.
ـ حاکم نیشابوری، ابو عبد الله.(1375). تاریخ نیشابور. تهران: آگه.
ـ حسینی مدنی، ضامن بن شدقم.(1378/1425ق). تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمه الاطهار. تحقیق و تعلیق:کامل سلمان الجبوری. تهران: آینه میراث با همکاری کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
ـ خطیب بغدادی.(بی تا). تاریخ بغداد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ دفتری، فرهاد.(1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره ای. تهران: فرزان روز.
ـ دهقان‌پور، زهره ؛ بیات، علی.(1396). «وحدت فکری فرقه‌های اسلامی بر مبنای عقلانیت در سیره رضوی». مجموعه مقالات همایش ملی عقلانیت رضوی. تهران: معاونت فرهنگی اداره کل فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران. صص: 310-330.
ـ دهقان‌پور، زهره.(1394). «مهاجرت علویان به ایران و گسترش تشیع از آغاز قرن سوم هجری تا برآمدن آل بویه» . رساله دکتری. دانشگاه تهران.
ـ رابینو، ه. ل.( 1366). سفرنامه مازندران و استرآباد. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ رضایی برجکی؛ رضوی، اسماعیل و سید ابوالفضل و سید جمال موسوی.(1396). «تبیین مهاجرت سادات علوی به ایران، با تاکید بر ناحیه خراسان». فصل‌نامه پژوهش‌نامه تاریخ اسلام. س7. ش 28.صص: 45ـ 69.
ـ روضاتی، سید محمدعلی.(1335/1376). جامع الانساب در انساب و احوال اعقاب ائمه اطهار علیهم السلام. اصفهان: چاپخانه جاوید.
ـ زنجانی، حبیب الله. (1380). مهاجرت. تهران: سمت.
ـ سبحانی، جعفر.(1418ق). موسوعه طبقات الفقهاء. اللجنه العلمیه فی موسسه الامام الصادق علیه السلام. اشراف العلامه الفقیه جعفر سبحانی . قم: موسسسه الامام الصادق علیه السلام.
ـ شوشتری، نورالله.(1375). مجالس المومنین. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ـ شهاری صنعانی، علی بن عبدالله. (1423ق) . بلوغ الارب و کنوز الذهب فی معرفه الذهب. عمان: موسسه الامام زید بن علی.
ـ صفری فروشانی، نعمت الله.(1388).«تحلیلی بر قیام‌های علویان در دورة امام رضا علیه السلام و ارتباط آن با ولایت‌عهدی». شیعه شناسی. ش 26. صص: 57-76.
ـ ـــــــــــــــــــــــــ .(1391). «تعامل امام رضا علیه السلام با فرقه زیدیه». تاریخ اسلام. س13. ش 50. صص: 83-112.
ـ طبرسی، احمد بن علی.(1386ـ 1966 م). احتجاج، تعلیق و ملاحظات: السید محمد باقر الخرسان. النجف الاشرف: دارالنعمان للطباعه و النشر.
ـ طبری، ابوجعفر محمد بن جریر.(1387/1967). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم. چاپ دوم. بیروت: دار التراث.
ـ طوسی، محمد بن حسن.(1404ق).اختیار معرفه الرجال (رجال کشی) . تصحیح و تعلیق: محمد باقر حسینی میرداماد استرآبادی. تحقیق سید مهدی رجائی. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ـ عباس محمد زید.(1422ق). ائمه اهل البیت. صنعاء: مکتبه الامام زید بن علی الثقافیه.
ـ عبیدلی نسابه.(1413ق). تهذیب الانساب و نهایه الاعقاب. تحقیق شیخ محمد کاظم محمودی. اشراف:سید محمود مرعشی. قم: مکبته المرعشی النجفی.
ـ عطاردی، عزیزالله.(1406ق). مسندالامام الرضا. مشهد: الموتمر العالمی للامام الرضاg.
ـ علوی عمری نسابه، علی بن محمد.(1409ق). المجدی فی انساب الطالبیین. تحقیق احمد مهدوی دامغانی. قم: نشر مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
ـ فرای، ریچارد. نلسون.(1358). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: سروش.
ـ قاسم بن ابراهیم الرّسی.(1998/1419ق). تثبیت الامامه. تحقیق صالح الوردانی. بیروت: الغدیر.
ـ قمی، حسن بن محمد.(1361).تاریخ قم. تحقیق سید جلال الدین تهرانی. تهران: توس.
ـ کامل، مصطفی شیبی.(1969). الصله بین التصوف و التشیع: همبستگی میان تصوف و تشیع. ترجمه، تلخیص و نگارش علی اکبر شهابی. مصر: دارالمعارف.
ـ کچوئی قمی، محمد علی بن حسین نائینی اردستانی.(1381./1423 ق). انوار المشعشعین فی بیان حالات الرواه القمیین. تحقیق محمد رضا انصاری قمی. اشراف سید محمود مرعشی نجفی. قم: کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی.
ـ کریمان، حسین.(2536خورشیدی). قصران کوهسران مباحث تاریخ و جغرافیایی و اجتماعی و مذهبی و وصف آتشگاه منطقه کوهستانی ری باستان و تهران کنونی. طهران: انجمن آثار ملی.
ـ ــــــــــــــــ.(1364). سیره و قیام زید بن علیg. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ المتوکل علی الله، احمد بن سلیمان.(2003-1382). حقائق المعرفه فی علم الکلام. صنعاء: موسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
ـ مجلسی، محمد باقر. (1983-1403ق). بحار الانوار. بیروت: موسسه الوفاء.
ـ مُحلّی، حمید بن احمد.(2002/1423ق). الحدائق الوردیه. تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی. صنعاء: مطبوعات مکتبه مرکز بدر العلمی و الثقافی.
ـ ـــــــــــــــــــــ.(بی تا). محاسن الازهار فی تفصیل مناقب العتره الاطهار. نسخه عکسی دایره المعارف بزرگ اسلامی.
ـ محمد بن ابراهیم.(بی تا). ارشاد الطالب الی معرفه بعض وفاه ابی طالب و غیرهم. نسخه عکسی دایره المعارف بزرگ اسلامی .
ـ مسکویه رازی، ابوعلی.(1379). تجارب الأمم. تحقیق ابوالقاسم امامى. تهران: سروش.
ـ مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین.(1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر. قم: دار الهجره.
ـ مسوری، احمد بن سعد الدین.(بی تا). اجازات الائمه الزیدیه. نسخه خطی موسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
ـ مفید، محمد‌بن محمد‌بن نعمان.(1414قـ 1993). الارشاد. موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. چاپ دوم. بیروت: دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع.
ـ مویدی، مجدالدین بن محمد.(2001/1422ق). لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الآثار و تراجم اولی العلم و الانظار. تحقیق محمد علی عیسی. صعده: منشورات مرکز اهل البیت للدراسات الاسلامیه.
ـ میرحسینی، یحیی.(1392). «امام رضاg و جریانهای داخلی امامیه». جلد اول از مجموعه مقالات 2 جلدی ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضاg. سرپرست علمی احمد پاکتچی. به اهتمام مرتضی سلمان نژاد. تهران: دانشگاه امام صادقg. صص: 201-239.
ـ ــــــــــــــــــ. (1392).«مناسبات دو سویه امام رضاg و جریانهای زیدیه» . جلد دوم از مجموعه مقالات 2جلدی ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضاg. سرپرست علمی احمد پاکتچی. به اهتمام مرتضی سلمان نژاد. تهران: دانشگاه امام صادقg. صص: 385-407.
ـ ــــــــــــــــــ.(1392). « امام رضا g در میراث زیدیه». جلد دوم از مجموعه مقالات 2جلدی ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضاg. سرپرست علمی احمد پاکتچی. به اهتمام مرتضی سلمان نژاد. تهران: دانشگاه امام صادقg. صص: 351-383.
ـ ناشئی اکبر، عبدالله بن محمد.(1389). فرقه های اسلامی و مسئله امامت. ترجمه علیرضا ایمانی. به ضمیمه متن عربی مسائل الامامه. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
ـ نجاشی، احمدبن علی.(1416ق). رجال . قم: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.
ـ نظام الملک، حسن بن علی. (1373). سیاستنامه(سیرالملوک). با مقدمه و تعلیقات به اهتمام عطاءالله تدین. تهران: انتشارات تهران.
ـ همدانی، رشید الدین فضل الله.(1381). جامع التواریخ. اسماعیلیان و فاطمیان. محقق و مصحح محمد تقی دانش پژوه و محمد مدرسی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
ـ یعقوبی، احمد بن ابی واضح.(بی تا). تاریخ الیعقوبى. بیروت: دار صادر.
)