نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایرا ن

چکیده

در تاریخ میانۀ ایران در نقاطی که سادات حضور داشتند منصب نقیب بر امور مربوط به سادات نظارت می‌کرد. شهر مشهد یکی از نقاطی است که پس از شهادت امام رضا(ع) گروه‌های مختلفی از سادات اقامت کردند. متعاقباً نقیبی نیز برای نظارت بر امور آن‌ها وجود داشت. از دوران ایلخانی و به ویژه دورۀ غازان(703-694ق) نقیب سادات تبدیل به نقیب مشهد شد. در دورۀ تیموری از یک سو شهر مشهد رو به گسترش نهاد و از سوی دیگر با فضایی که برای عملکرد آزادنه‌تر شیعیان تا شکل‌گیری دورۀ صفوی فراهم شد سادات و نقبا در مشهد از نقش و کارکرد گسترده‌تری برخوردار شدند. بنابراین نقش نقیبان در این دوره در ادارۀ شهر مشهد و حرم مطهر قابل توجه است. این پژوهش سعی دارد به روش توصیفی تحلیلی و رویکردی تاریخی با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، نقش نقیبان را در گسترش فرهنگ رضوی، وظایف و پیامدهای عملکرد آن‌ها را در دورۀ مد نظر بررسی و واکاوی کند.
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نقیبان ضمن آنکه وظایف پیشین خود همچون ادارۀ حرم امام رضا(ع) و سرپرستی سادات مجاور مرقد امام رضا(ع) و ساکن در شهر را حفظ کردند، زعامت شهر مشهد را نیز در دست داشتند. نقیبان با برقراری مناسبات و همگرایی با حاکمان سیاسی زمانۀ خود و جلب حمایت آن‌ها، شرایط ترویج فرهنگ زیارت امام رضا(ع) را علاوه بر گسترش تشیع فراهم می‌کردند و با ایفای نقش در ادارۀ حرم امام رضا(ع)، باعث پیشرفت حرم مطهر، ترویج فرهنگ رضوی و همچنین توسعۀ شهر مقدس مشهد می‌شدند.

کلیدواژه‌ها

ـ ابن‌اثیر، عزالدین علی.(1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. ترجمه: عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت. تهران: موسسه مطبوعات علمی.
ـ ابن‌بطوطه، شمس‌الدین.‏(1376). رحله ابن‌بطوطه. چاپ ششم. تهران: آگه.
ـ ابن‌طقطقی، محمد بن علی.(1418ق). الأصیلی فی أنساب الطالبین. محقق: مهدی رجایی. قم: کتابخانة عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
ـ ابن‌فندق، علی بن زید بیهقی.(1361). تاریخ بیهق. مصحح احمد بهمنیار. تهران: کتابفروشی فروغی. 
ـ اسفزاری، معین‌الدین محمد زمچی.(1338). روضات‌الجنات فی‌اوصاف مدینه هرات. مصحح: سید محمد کاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.
ـ   ــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1012ق). منشآت اسفزاری. کتابخانه مجلس شورای اسلامی: نسخه خطی.
ـ اعتمادالسلطنه، محمد حسن.(1302ق). مطلع الشمس. تهران: چاپ سنگی.
ـ اقبال آشتیانی، عباس.(1384). تاریخ مغول. چاپ هشتم. تهران: امیرکبیر.
ـ الهیاری، فریدون؛ فیاض انوش، ابوالحسن ؛ گودرزی، معصومه.(1394).«نهضت توسعه نهادهای آموزشی در دورة تیموری و
ـ انزابی‌نژاد، رضا.(1388). بیست وقفنامه از خراسان. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ اوکین، برنارد.(1386). معماری تیموری در خراسان. ترجمة علی آخشینی. چاپ اول. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ بناکتی، ابوسلیمان داود بن ابی‌الفضل محمد.(1348). تاریخ بناکتی. مصحح: جعفر شعار. تهران: انجمن آثار ملی.
ـ بینش، تقی.(1347).«سنگاب خوارزمشاهی». نامة آستان قدس رضوی. س47. ش38. صص108-75.
ـ بیهقی، علی بن زید(1385). لباب‌الانساب. به اهتمام: شهاب‌الدین مرعشی. قم: کتابخانه آیت الله عظمی مرعشی نجفی.
نقش سلاطین و خواتین در پیشبرد آن». مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. ش17. پاییز و زمستان 94. صص:19-46.
ـ جلالی، غلامرضا.(1386). مشاهیر مدفون در حرم رضوی. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ  ـــــــــــــــــ.(1389). مشاهیر مدفون در مشهد و حومه. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ  ـــــــــــــــــ.(1392). مزارات ایران. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ جلالی، میثم.(1394). آثار سنگی موزة آستان قدس رضوی. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد بن محمد.(1385). تاریخ جهانگشای جوینی. مصحح: محمد قزوینی. چاپ چهارم. تهران: دنیای کتاب.
ـ جوینی، منتجب‌الدین بدیع اتابک علی بن‌احمد.(1384). عتبةالکتبه مجموعه مراسلات دیوان سلطان ‏سنجر. تصحیح: محمد قزوینی و عباس اقبال. تهران: اساطیر.
ـ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله.(1380). زبدة التواریخ. مصحح: حاج سید کمال حاج سید جوادی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ حسن‌آبادی، ابوالفضل ؛ یحیایی، علی.(1393). «تولیت». دائرهالمعارف آستان قدس رضوی، ج1. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
ـ حسن‌آبادی، ابوالفضل.(1387). سادات رضوی در مشهد از آغاز تا پایان قاجاریه. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ حسینی تربتی، ابوطالب.(1342). تزوکات تیموری. تهران: کتابفروشی اسدی.
ـ خالقی، محمد هادی.(1387). دیوان نقابت پژوهشی درباره پیدایش و گسترش تشکیلات سرپرستی سادات. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ـ خراسانی، محمد هاشم.(1388). منتخب التواریخ. تهران: اسلامیه.
ـ خزایی، محمد.(1388). «ساختار و نقش‌مایه‌های مدارس دوره تیموری در خطة خراسان». مطالعات هنر اسلامی. پاییز و تابستان88. صص:59-78.
ـ خنجی، فضل الله بن روزبهان.(1384). مهمان نامه بخارا. تصحیح: منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین.(1380). تاریخ حبیب السیر. چاپ چهارم. تهران: خیام.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ.(1385). تاریخ روضه‌الصفا فی سیره الانبیاء و الملوک و الخلفا. به اهتمام: جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
ـ رضایی برجکی، اسماعیل.(1397). اطلس تاریخی سادات ایران. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ الرضوی، میرزا محمد باقر.(1352). شجره طیبه. به اهتمام: محمدتقی مدرس رضوی. تهران: چاپخانه حیدری.
ـ سجادی، صادق.(1374).«آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
ـ سلطان‌زاده، حسین.(1364). تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون. چاپ اول. تهران: آگاه.
ـ سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق.(1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین. مصحح: عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـ سوهانیان حقیقی، محمد؛ نقدی، رضا.(1397). آستان قدس رضوی متولیان و نایب‌التولیه‌ها. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ سیدی، مهدی.(1378). تاریخ شهر مشهد. تهران: جامی.
ـ  ــــــــــــــ.(1393).«خواجه عتیق منشی».  دائرة‌المعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ سیفی هروی، سیف بن محمد بن یعقوب.(1383). تاریخنامه هرات. تصحیح: غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: اساطیر.
ـ شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد.(1381). مجمع الانساب. تصحیح: میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
ـ شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین.(1377). مجالس المؤمنین. تهران: اسلامیه.
ـ عطاردی، عزیزالله.(1371). تاریخ آستان قدس رضوی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـ فاضل بسطامی، نوروز علی بن محمد باقر.(1393). فردوس التواریخ. تصحیح: سید حمید سیدی و.... مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ فصیحی خوافی، احمد بن محمد.(1386). مجمل فصیحی. تصحیح: محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.
ـ القاشانی، ابوالقاسم محمد بن عبدالله.(1384). تاریخ الجایتو. تصحیح مهین همبلی. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ کریمی، علیرضا.(1390). «نقابت نقیبان در ایران عصر ایلخانی». پژوهش‌نامه‌ تاریخ اسلام. سال اول. ش 1. صص:137-157.
ـ کفیلی، حشمت.(1378).«معرفی دری نفیس از موزة آستان قدس». خراسان پژوهی. پهار وتابستان 78. سال دوم. ش اول. پیاپی3. صص:9-16.
ـ  ــــــــــــــــ.(1382).«سنگاب خوارزمشاهی». وقف میراث جاویدان. بهار و تابستان82. ش2-41. صص:53-60.
ـ کلاویخو، گونسالس د.روی.(1374). سفرنامه کلاویخو. ترجمه: مسعود رجب نیا. چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ کمونه حسینی، عبدالرزاق.(1388). موارد الاتحاف فی نقباء الاشراف. نجف: مطبعه الآداب.
ـ کیاءگیلانی احمد بن محمد.(1409ق).سراج الانساب. محقق: مهدی رجایی. قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
ـ لمبتون، ا.ک.س.(1362). مالک و زارع در ایران. ترجمه: منوچهر امیری. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ مدرسی طباطبایی، سید حسین.(1358).«سخنی چند دربارة نقابت سادات و برنامة کار نقیب». مجلة آینده. ش10 و  و11و12.صص:754-765.
ـ مستوفی، حمدالله.(1362). نزهه القلوب. به اهتمام: گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
ـ ملک شاه حسین بن ملک غیاث‌الدین. محمد بن شاه محمود سیستانی.(1383). احیاءالملوک. تصحیح: منوچهر ستوده. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ منشی، محمد بن علی بن جمال الاسلام.(1356). همایون نامه. به اهتمام: رکن الدین همایونفرخ. شیراز: دانشگاه ملی ایران.
ـ مولوی، عبدالحمید.(1343). «بند گلستان». نامه آستان قدس. مرداد43. ش18. صص:45-37.
ـ میبدی، حسن بن معین‌الدین.(1376). منشآت میبدی. مصحح: نصرالله فروهر. تهران: میراث مکتوب.
ـ میری، مهدی؛ سیدی، مهدی؛ دانشدوست، یعقوب؛ نبک جو، سوسن.(1380).«گنبد خشتی مشهد(مقبره امیر سلطان غیاث الدین محمد بن... موسی بن جعفرg». وقف میراث جاویدان. پاییز و زمستان80. ش36و35. صص:62-149.
ـ نظامی باخرزی، نظام‌الدین عبدالواسع.(1357). منشأالانشاء. به کوشش: رکن‌الدین همایونفرخ. تهران: دانشگاه ملی ایران.
ـ نقدی، رضا.(1393).«رضوی، غیاث‌الدین عزیز». دائرة‌المعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ  ــــــــــ.(1393).«سادات موسوی». دائرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ نوایی، امیر علیشیر.(1363). تذکره مجالس النفائس. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: منوچهری.
ـ نوایی، عبدالحسین.(2536). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ واصفی، زین‌الدین محمود.(1349). بدایع الوقایع. تصحیح: الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ همدانی، رشیدالدین فضل الله.(1358). سوانح الافکار رشیدی. بکوشش: محمد تقی دانش پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
ـ   ـــــــــــــــــــــــــــــ.(1373). جامع التواریخ. تصحیح: محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران: البرز.
ـ یوسف‌اهل، جلال‌الدین.(1358). فرائد غیاثی. به کوشش: حشمت مؤید. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.