نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات، دانشگاه میبد

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات، دانشگاه میبد

3 استادیار گروه ایران شناسی دانشکده الهیات، دانشگاه میبد

4 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات، دانشگاه میبد

5 دانشجوی دکترای علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات، دانشگاه میبد

چکیده

مشروعیت حکومت­ها(legitimacy) همواره و حداقل از یونان باستان تاکنون به عنوان یکی از مباحث کلیدی دانش سیاسی مطرح بوده است. در جهان اسلام نیز هرچند صورت­بندی­های ارائه شده برای انعقاد خلافت، از مقام فعل و عمل متأخر بوده، اما می­توان گفت در زمان امامت هشتمین پیشوای شیعیان، بسیاری از آن­ها ساخت­یافتگی خود را به دست آورده بودند. حال چنانچه از منظر علم سیاست به روایات حضرت رضا(ع) نظر افکنده شود، مشاهده خواهیم کرد بسیاری از آموزه­های رضوی مرتبط با مشروعیت حکومت است.
این پژوهش می‌کوشد بر اساس روش توصیفی تحلیلی نشان دهد در بازۀ زمانی حیات حضرت رضا(ع) (148-203ق) چه گفتمان­هایی در زمینۀ مشروعیت خلافت وجود داشته و دیدگاه امام هشتم شیعیان در مواجهه با آن­ها به چه صورت بوده است؟
نتایج تحقیق نشان می‌دهد دستگاه خلافت، مبنای ثابتی برای مشروعیت نداشته و بر اساس رخدادهای پیشین، در مقام تئوریزه‌سازی برآمده است؛ نیز در دورۀ خلافت عباسی، راهکارهایی برای تقویت مشروعیت اندیشیده شد. روایات نیز نشان می‌دهد آن حضرت در کنار ارائۀ الگوی شیعه یعنی «نصّ»، هر دو مسیر دستگاه خلافت یعنی برساخت‌های مشروعیت و راهکارهای تقویت‌بخش را نقد کردند تا علاوه بر رویکرد اثباتی، در مقام نفی نیز به اصول سیاسی مکتب شیعه، جانی تازه ببخشند.

کلیدواژه‌ها

ـ قرآن کریم.
ـ آرون، ریمون. (1364). مراحل اساسی اندیشه در جامعهشناسی. ترجمه باقر پرهام. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
ـ آشوری، داریوش. (1358). درآمدی بر جامعهشناسی و جامعهشناسی سیاسی. تهران: مروارید.
ـ آیینه وند، صادق ؛ الهی زاده، محمدحسین. (1384). «معیار مشروعیت خلافت در چالش حسنیان (فرزندان عبدلله محض) با دولت عباسی». فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهراh. ش53.‌ صص: 1-18.
ـ ابن ابی شیبه کوفی. (1409ق). المصنف. به کوشش سعید اللحام. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن أبی عاصم، عمرو الضحاک الشیبانی. (1400ق). السنة. به کوشش محمدناصر الدین. بیروت: المکتب الاسلامی.
ـ ابن اثیر، عزالدین علی. (1367). النهایة فی غریب الحدیث‏. چاپ چهارم. قم: موسسه اسماعیلیان.
ـ ــــــــــــــــــــــ. (1385ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.
ـ ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1361). معانی الاخبار. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1362). الأمالی. تهران: انتشارات کتابخانه اسلامیه.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1378ق). عیون أخبار الرضاg. تهران: انتشارات جهان.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1385). علل الشرائع. قم: انتشارات داوری.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1395ق). کمال الدین و تمام النعمة. به کوشش علی اکبر غفاری. تهران: اسلامیه
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1403ق). الخصال. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
ـ ابن جعد، علی. (1417ق). مسند ابن جعد. چاپ دوم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ ابن خلدون، عبدالرحمن. (1408ق). تاریخ. به کوشش خلیل شحاده. چاپ دوم. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن شعبه حرانى، حسن بن على. (1404ق). تحف العقول. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین.
ـ ابن شهرآشوب مازندرانی. (1379ق). مناقب آل أبی طالب g. قم: مؤسسه انتشارات علامه.
ـ ابن عبد ربه آندلسى. (1404ق). العقد الفرید. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ ابن عبدالبر. (1412ق). الاستیعاب فى معرفة الأصحاب. به کوشش على البجاوى. بیروت: دارالجیل.
ـ ابن عساکر. (1415ق). تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر.  
ـ ابن کثیر دمشقی. (1407ق). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
ـ ابوالفرج اصفهانی. (1415ق). الاغانی. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ـ ابوعلی مسکویه. (1379). تجارب الأمم. به کوشش ابوالقاسم امامى. چاپ دوم. تهران: سروش.
ـ ابوهلال عسکری.(1419ق). الصناعتین. بیروت: مکتبه عنصریه.
ـ ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم. (1382). الخراج. چاپ دوم. قاهره: المطبعة السلفیه.
ـ احمد بن حنبل. (1411ق). أصول السنة. عربستان سعودی: دارالمنار.
ـ أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده. (نویسندة ناشناس) (1391ق).به کوشش عبدالعزیز الدورى و عبدالجبار المطلبى. بیروت: دار الطلیعة.
ـ إربلی، علی بن عیسی. (1381ق). کشف الغمه. تبریز: مکتبه بنی‏هاشمی.
ـ امام جمعه زاده، سید جواد؛ محموداوغلی، رضا. (1393). «واکاوی مواضع سیاسی امام رضا g در بحران‌های اعتقادی ـ سیاسی دوره (203-183ق)». فرهنگ رضوی. 2 (5).صص:8- 31.
ـ بازرگان، عبدالعلی. (1361). شورا و بیعت. تهران: شرکت سهامی انتشار
ـ باقلانی، ابوبکر محمد. (1414ق). تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل. بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.
ـ بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). الجامع الصحیح. بیروت: دارالفکر.
ـ بغدادى، عبدالقاهر.(1408ق). الفرق بین الفرق. بیروت: دار الجیل/دار الافاق.
ـ بلاذری، احمد بن یحیی. (1417ق). کتاب جمل من انساب الأشراف. بیروت: دارالفکر.
ـ تفتازانی، سعدالدین. (1409). شرح المقاصد. قم: الشریف الرضی.
ـ جاحظ، عمرو بن بحر. (1424ق). الحیوان. چاپ دوم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ جعفریان، رسول. (1381). حیات فکرى و سیاسى ائمه. چاپ ششم. قم: انتشارات انصاریان.
ـ جواد علی. (1422ق). المفصل فى تاریخ العرب قبل الإسلام. چاپ چهارم. بی‌جا: دارالساقی.
ـ حاکم نیشابوری. (بی‌تا). المستدرک علی الصحیحین، به کوشش یوسف مرعشلی. بیروت: دارالمعرفه.
ـ حمیرى قمى، عبدالله بن جعفر. (بی‌تا). قرب الإسناد. تهران: انتشارات کتابخانه نینوى.
ـ خصیبى، حسین بن حمدان.‏ (1419ق). الهدایة الکبری. بیروت: البلاغ.
ـ درخشه، جلال. (1391). سیاست و حکومت در سیرة امام رضا g. مشهد: بنیاد بین المللی فرهنگی و هنری امام رضاg.
ـ دلیر، نیره. (1389). «گفتمان خلافت و سلطنت در سیر الملوک». مجله مطالعات تاریخ اسلام. ش4. صص:37-58.
ـ زید بن علی. (بی‏تا). مسند. بیروت: منشورات دار مکتبه الحیاه.
ـ سبحانی، جعفر. (بی‌تا). بحوث فی الملل و النحل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
ـ سروش، عبدالکریم. (1384). «تشیع و چالش مردم‌سالاری». بازتاب اندیشه. ش63. صص: 50- 58.
ـ سعد بن عبدالله اشعری. (1360). المقالات و الفرق. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ سیدمرتضی. (1413ق). الفصول المختارة. قم: کنگره شیخ مفید.
ـ شربینی، محمد بن احمد. (1377ق). مغنی المحتاج. بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
ـ صالحی‌شامی، محمد بن یوسف. (1414ق). سبلالهدى والرشاد فى سیرة خیرالعباد. بیروت: دارالکتب.
ـ صبحی، احمد محمود. (1410ق). الامام المجتهد یحیی ابن حمزه و آراوه الکلامیة. قاهره: منشورات العصر الحدیث.
ـ صفار، محمد بن حسن. (1404ق). بصائر الدرجات. قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى.
ـ طبرانی، سلیمان. (1415ق). المعجم الاوسط. بی‌جا: دارالحرمین للطباعه و النشر والتوزیع. 
ـ ــــــــــــــــ. (بی‌تا). المعجم الکبیر. به کوشش حمدی السلفی. قاهره: داراحیاءالتراث العربی.
ـ طبرسى، احمد بن على.‏ (1403 ق‏). الإحتجاج على أهل اللجاج. به کوشش: محمد باقر موسوی خرسان. مشهد: نشر مرتضى.‏
ـ طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1387ق). تاریخ الأمم و الملوک. بیروت: دارالتراث.
ـ طوسی، خواجه نظام الملک. (1344). سیرالملوک. به کوشش هیوبرت دارک. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ طوسی، محمد بن ‌حسن. (1407ق). الخلاف. قم: دفترانتشارات اسلامی.
ـ ــــــــــــــــــــــــ‏. (1382). تلخیصالشافی. قم: انتشارات المحبین.
ـ ــــــــــــــــــــــــ. (1411ق). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد. بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.
ـ عسقلانی، احمد بن الحجر. (1406ق). لسان المیزان. به کوشش دایره المعارف النظامیه. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـ العلجونی، اسماعیل بن محمد. (بی‌تا). کشف الخفاء. به کوشش احمد القلاش. بیروت: مؤسسه الرسالة.
ـ علی بن موسی الرضا (منسوب). (1406ق). صحیفة الإمام الرضاg. مشهد: کنگره جهانى امام رضاg.
ـ عیاشى، محمد بن مسعود. (1380ق). تفسیر. تهران: چاپخانه علمیه.
ـ غزالی، ابوحامد. (1409ق). فضائح الباطنیه. به کوشش عبدالرحمان بدوی. کویت: دار کتب الثقافیة.
ـ فاروق عمر. (1998م). الخلافه العباسیه عصر القوه و الازدهار. بی‌جا. دارالشروق.
ـ فتال نیشابوری، محمد بن حسن. (بی‏تا). روضه الواعظین. قم: انتشارات رضی.
ـ فخرالدین رازى.‏ (1413ق). اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین‏. قاهره: مکتبة مدبولی‏
ـ فراء، ابویعلی. (1421ق). الأحکام السلطانیة. چاپ دوم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ فرای، ریچارد. (1365). بخارا دستاورد قرون وسطی. ترجمه محمود محمودی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ فضل الله، محمدجواد. (1382). تحلیلی از زندگانی امام رضاg. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ فیرحی، داود. (1378). قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام دوره میانه، تهران: نشرنی.
ـ ـــــــــــــ. (1382). نظام سیاسی و دولت در اسلام. تهران: سمت.
ـ قادری، حاتم. (1375). تحول مبانی مشروعیت خلافت. تهران: انتشارات بنیان.
ـ قاضی عبدالجبار. (1965م). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. قاهره: الدار المصریه.
ـ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم. (1416ق). ینابیع الوده لذوی القربی. بی جا: دارالاسوه.
ـ کراجکى، محمد بن على. (1410ق)، کنز الفوائد. قم: دارالذخائر.
ـ کلینی، محمد بن یعقوب. (1365). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
ـ لاپیدوس، آیراماروین. (1376). تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم. ترجمه محمود رمضان زاده. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ لمبتون، آن کی اس. (1380). دولت و حکومت در اسلام. ترجمه و تحقیق: سید عباس صالحی و محمد مهدی فقیهی. تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج.
ـ ماوردی، ابوالحسن. (بی‌تا). الأحکام السلطانیة. قاهره: دارالحدیث.
ـ مبارکفوری، محمد بن عبدالرحمن. (1410ق). تحفه الاحوذی بشرح جامع الترمذی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ متقی هندی، علی. (1409ق). کنز العمال فی السنن الاقوال و الافعال. بیروت: مؤسسه الرساله.
ـ مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار. بیروت: موسسه الوفاء.
ـ مسلم بن حجاج نیشابوری. (بی‌تا). صحیح. بیروت: دارالفکر.
ـ مصری، احمد امین. (بی‌تا). ضحی الاسلام. بیروت: دارالکتب العربی.
ـ مفید، محمد بن محمد بن نعمان.(1413ق)، الإرشاد. قم: کنگره جهانی شیخ مفید.
ـ نادری، نادر. (1384). برآمدن عباسیان، ایدئولوژی مذهبی و اقتدار سیاسی. ترجمه عبدالحسین آذرنگ و نگار نادری. تهران: انتشارات سخن.
ـ نعمانی، محمد بن ابراهیم. (1397ق). الغیبه. تهران: مکتبه الصدوق.
ـ نوبختی، حسن بن موسی. (1404ق). فرق الشیعه. چاپ دوم. بیروت: دار الاضواء.
ـ نووی، ابوزکریا بن شرف. (بی‌تا). المنهاج. نسخه نرم افزار مکتبه الشامله.
ـ هانتینگتون، ساموئل. (1374). «اقتدارگرایی و زوال مشروعیت». مجله فرهنگ و توسعه. ش19. صص: 41- 43.
ـ هیثمی، نورالدین علی. (1408ق). مجمع الزاوائد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- Cooperson, Michael (2000), Classical Arabic Biography: The Heirs of Prophets in the Age of al-Mamun, Los Angeles: Cambridge University Press.
 - Goitein, S.D (1966), Studies in Islamic History and Institution, Leiden: the Netherlands, E.J Brill.
- Lambton, Ann K.S (1985), State and Government in the Medieval Islam, New York: Oxfoed University Press.
- Shaban, M.A (1970), The Abbasid Revolution, Cambridge: Cambridge University Press.
- Van Ess, Josef (1991), Theologie und Gesellschaft im 2 und 3 Jahrhundert Hidschra, Berlin\New York: Walter de Gruyter.