نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه معارف دانشگاه علم وصنعت ایران

2 طلبۀ سطح چهار مرکزتخصصی امامت، حوزۀ علمیه قم

3 عضوهیئت علمی گروه معارف دانشگاه علم وصنعت ایران

4 طلبه سطح چهار حوزۀ علمیه مشهد

چکیده

وجود آیات متشابه که از واقعیت‎های مورد اذعان خود قرآن است، به‎خاطر طبیعت متشابه‎بودن مدالیل آن‎ها، زمینه را برای تأویل نادرست و کژتابی‎های فکری و رفتاری فراهم می آورد که از منظر قرآن با ارجاع آن‎ها به آیات محکم و نیز مراجعه به اهل بیت (علیهم‌السلام)، می‎توان تأویل صحیح از آن‎ها را به‎دست داد. از سوی دیگر، بخشی از روایت‎های تفسیریِ موجود از امام رضا (علیه‌السلام) به تاویل آیات متشابه اختصاص یافته است که با واکاوی آن‎ها می توان هشت روش را برای به‎دست‎دادن تأویل صحیح برشمرد که عبارتند از: 1. استفاده از برهان عقلی 2. بهره‎جستن از سیاق آیات 3. بهره‎جستن از دلالت سایر آیات 4. تأکید بر قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره»5. استناد به وحی بیانی  6. استفاده از روایات نبوی و ولوی 7. استفاده از تاریخ صحیح 8. استفاده از ادبیات قرآنی.  نگارندگان در این مقاله پس از ارائۀ مفهوم لغوی و اصطلاحی دو واژه «تأویل» و «متشابه»، با ارائۀ نمونه‎های مختلف از روایات امام رضا (علیه‌السلام)، این هشت روش را بررسی کرده اند. 
از بررسی این روش‎ها به‎دست می‎آید که در مرحلۀ نخست،  امام رضا (علیه‌السلام) بر حساسیت تفسیر آیات متشابه و لزوم مراجعه به اهل بیت (علیهم‌السلام) در این زمینه تأکید فرموده و در مرحلۀ دوم امعان توجه به قراین داخلی آیات همچون سیاق و قراین بیرونی همچون براهین عقلی و رهنمون روایات صحیح را در به‎دست دادن تفسیر صحیح از آیات متشابه کارآمد می‎داند.

کلیدواژه‌ها

ـ قرآن کریم.
ـ ابن‌بابویه، محمدبن‎علی.‌(1404ق)‌. عیون اخبار الرضا g. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـ  ــــــــــــــــــــــ .(بی‌تا)‌. التوحید. بیروت: دار المعرفة.
ـ ابن فارس. (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم.‌‌(بی‌تا)‌. لسان العرب. چاپ سوم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـ ابن‌هشام الانصاری، ابومحمد جمال‎الدین. (1404ق). مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب. قم : کتابخانه آیه‎الله مرعشی نجفی .
ـ اسماعیل پورمعلم، محمد تقی.(1387). «مبانی و روش‎های تفسیری امام رضا g». پایان نامه دکتری دانشگاه قم ( مرکز تربیت مدرس) .
ـ ایزدی، مهدی. (1392). «مبانی و روش تفسیر رضوی». فصلنامه فرهنگ رضوی. ش1. صص:157-177.
ـ اوسی، علی.‌(1370). روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان. مترجم: سیدحسین میرخلیلی. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
ـ جوادى آملى، عبدالله.‌(بی‌تا). زن در آئینه جمال و جلال. قم: مؤسسه اسراء.
ـ جوکار، محمد.(1394). «روش تفسیری امام رضا g» .فصلنامه بینات. ش86 و87 . صص:195-212.
ـ جوهرى، اسماعیل‎بن‎حماد.(1407ق). الصحاح. بیروت: دار العلم للملایین.
ـ روزنتال، فرانتس.‌(1365)‌. تاریخ تاریخ نگاری در اسلام. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ زبیدى، محمدمرتضى.(بی‌تا). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: المکتبة الحیاة.
ـ سبحانی، جعفر.(1371). تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن. چاپ سوم. قم: مؤسسه امام صادق g.
ـ سیوطی، جلال‎الدین. ‌(1408ق). معترک الاقران فی اعجاز القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ ــــــــــــــــــــ .‌(1411ق)‌. الاتقان فی علوم القرآن. قم: انتشارات زاهدی.
ـ صدر ، سیدمحمد باقر. (1406ق)‌. دروس فی علم الاصول. چاپ دوم‌. بیروت : دارالکتاب اللبنانی.
ـ طباطبائى، سیدمحمدحسین.(بی‌تا)‌. المیزان فى تفسیر القرآن. قم : انتشارات جامعه مدرسین.
ـ طبرسى، امین الاسلام.(بی‌تا)‌. مجمع البیان فى علوم القرآن. تهران : انتشارات ناصر خسرو.
ـ طبری، ابن جریر.(1415ق). جامع البیان عن تأویل آی القرآن. بیروت: دارالفکر.
ـ طریحى، فخر الدین. (1414ق). مجمع البحرین. تهران: مؤسّسه بعثت.
ـ طوسی، محمدبن حسن. (1413ق). التبیان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرسین.
ـ ــــــــــــــــــــــ .(بی‌تا)‌. اختیار معرفة الرجال. تحقیق: میرداماد. قم: موسسه آل‌ البیت b.
ـ العکبری، أبوالبقاء عبدالله بن الحسین.‌(1399ق)‌. املاء ما مَنَّ به الرحمن. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ علامه حلی،حسن بن یوسف.(1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (شرح آیة الله حسن زاده آملی). چاپ چهارم. قم: موسسه النشر الاسلامی.
ـ فتح الله، احمد.‌(1415ق)‌. معجم الفاظ الفقه الجعفرى. بى جا: مولف.
ـ فراهیدى، خلیل بن احمد.(1910م). العین. قم: مؤسّسه دار الهجرة.
ـ قرطبى، ابو عبد الله.‌(1420ق). الجامع لأحکام القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ قلعه چى، محمّد روّاس.‌(بی‌تا)‌. معجم لغة الفقهاء. بیروت: دار النفائس.
ـ کاتب چلپى، مصطفى.‌(1414ق). کشف الظنون عن اسامى الکتب و الفنون. بیروت: دار الفکر.
ـ کلینی، محمدبن یعقوب.(1388). کافی . تحقیق: على اکبر غفارى. چاپ سوم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـ مجلسى، محمد باقر.‌(1403ق)‌. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهارg. بیروت: مؤسّسه الوفاء.
ـ مصلایی پور، عباس؛ دیمه کارگراب، محسن.(1389). «گونه‎شناسی روایات تفسیری امام رضاg». مجله حدیث پژوهی.ش3.بهاروتابستان 1389.صص:37-66.
ـ مظفر، محمد رضا.‌(بی‌تا). عقائد الامامیة. قم: موسسه اسماعیلیان. 
ـ معرفت، محمد هادی.‌(1412ق)‌. التمهید فی علوم القرآن . قم : ‌موسسه نشر اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــ. (1413ق). صیانة القرآن من التحریف. قم: موسسه نشر اسلامی.
ـ ـــــــــــــــــــ. (1379). تفسیر و مفسران. ترجمه: علی خیاط. قم: موسسه فرهنگی تمهید.
ـ معین، محمّد. (1371)‌. فرهنگ معین. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
ـ مکارم ، ناصر و همکاران .(1373). پیام قرآن.  قم : انتشارات نسل جوان.
ـ مکی بن أبی‌طالب القیسی، أبومحمد. (1405ق)‌. مشکل إعراب القرآن. تحقیق: د. حاتم صالح الضامن. بیروت: مؤسسة الرسالة.
ـ نامجو، محسن . (1390). «روش تفسیری امام رضا g». پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد.