نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد ارتباط تصویری مؤسسه آموزش عالی فردوس مشهد

چکیده

کاشیکاری یکی از شیوه‌های نقش‌پردازی آرمان‌‌گرایانه در تزئینات معماری ایران است، که پیشینۀ تاریخی آن به قبل از اسلام باز می‎گردد. هنر کاشیکاری در قرون اولیۀ اسلامی در ایران به‎دلیل افزایش ساخت بناهای مذهبی، به‌‌صورت تزئینات در مجموعه‌های مذهبی نمایان می‌‌شود. روند رشد و توسعۀ حرم مطهر در سراسر تاریخ اسلام و در طول حیات حکومت‌های اسلامی ادامه داشته است. از این‎رو، نوع معماری و متعلقات آن از جمله کاشیکاری‌‌، در طول تاریخ و دوره‌های ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار و معاصر به سبک‌ها و روش‌های مختلفی انجام شده است. در دورۀ قاجار تحولات بسیاری در هنر و معماری به‌‌ویژه در تزئینات بناها روی داد. در این دوران نقشینه‎کردن دیوار ابنیه جلوه‌‌ای نوین یافت. کاشی‌‌نگاران این عصر در نقش‌‌پردازی، عکاسی، مرسولات پستی،  اسلوب‌های غربی، سنت‌های کهن نگارگری، و همچنین کتاب‎های ادبی، تاریخی، مذهبی و تصاویر چاپ سنگی را منبع الهام قرار داده‌اند.
هدف اصلی این مقاله آشنایی با کاشی‌‌‌نگاره‎های دورۀ قاجار در حرم مطهر و تطبیق کاشی‌‌نگارۀ معجزۀ حملۀ شیران به حمیدبن مهران بر پیشانی ایوان شرقی صحن عتیق با تصاویر چاپ سنگی مشابه آن است. سؤال این است که کاشی‎نگاره‌‌‌های دورۀ قاجار در حرم مطهر رضوی شامل چه مضامینی می‌شوند؟ آیا می‌توان کاشی‌‌نگارۀ معجزۀ امام رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون (حملۀ شیران به حمیدبن مهران) را متأثر از تصاویر  چاپ سنگی مشابه دانست؟ در صورت تأثیرپذیری این کاشی‌‌نگاره از تصاویر چاپ سنگی، این تأثیرها چه مواردی را شامل می‌شود و با اثر کدام هنرمند تصویرساز مطابقت بیشتری دارد؟
مطالب و تصاویر پژوهش به روش میدانی و کتابخانه‌‌ای گردآوری شده و با رویکرد توصیفی و تحلیلی همراه با تفسیر تصویرها و تطبیق آن‌ها نگارش یافته است.

کلیدواژه‌ها

- آژند، یعقوب. (1385). «دیوار‌‌نگاری در دوره قاجار». مطالعات هنرهای تجسمی. ش (25). صص: 34-41.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ .(1391). چاپ سنگی فارسی از نگاه شرق‌‌شناسان. مترجم: شهروز مهاجر. تهران : پیکره.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ .(1391). میرزا علی‌‌قلی خویی. تهران: پیکره.
ـ ابن‎باویه، محمدبن‎علی (شیخ صدوق). (1396 ق). عیون اخبارالرضا. مترجمان: حاج سید عبدالحسین رضائی و حاج شیخ‎محمد باقر ساعدی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
- احمدی‌‌نیا، جواد و  شیرازی، علی‌‌اصغر. (1390). «ویژگی‌های چاپ سنگی در مصورسازی کتب دورۀ قاجار». ماه هنر. سال سیزدهم (156).صص: 40-49.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1362). مطلع‌‌الشمس. به کوشش تیمور برهان لیمودهی. تهران: فرهنگسرا.
- افرادی، کاظم. (1395). «شناسایی وجه اشتراک پیام موجود در سردرِ هفت‌ بنای عمومی دورۀ قاجار از طریق تحلیل گفتمان نقوش به‌‌کار رفته در آنها». نگره. سال یازدهم (37). صص: 33-47.
- افروغ، محمد. (1389). نماد و نشانهشناسی در فرش ایران. چاپ اول. تهران: جمال هنر.
- افضل طوسی، عفت‌ السادات و سلاحی، لادن. (1396). «شمایل حضرت محمدn در کاشی‌‌نگاره‌‌های خانه‌های شیراز». نگره. سال دوازدهم (41). صص: 5-15.
- امانی، فاطمه. (1394). سیر و جایگاه تصویرسازی در تاریخ چاپ سنگی ایران با تأکید بر اصفهان. تهران: بیهق کتاب.
- انوشه، حسن. (1375). دانشنامۀ ادب فارسی: آسیای مرکزی. ج1. تهران: مؤسسه فرهنگ و انتشاراتی دانشنامه.
- برادران حسن‌زاده، غلامرضا. (1392). جستار در فرهنگ نمادین نشانهها (و کاربرد آن از ایران باستان تا هنر دورۀ معاصر). تبریز: اختر.
- بورکهارت، تیتوس. (1365). هنراسلامی، زبان و بیان. مترجم: مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
- بهمنی، پردیس. (1389). سیر تحول و تطور نقش نماد در هنرهای سنتی. دانشگاه پیام نور.
- پاکباز، رویین. (1394). دایره‌‌المعارف هنر. ج3. تهران: فرهنگ معاصر.
- پنجه‌‌باشی، الهه. (1395). «مطالعۀ تحلیلی و تطبیقی نقشمایۀ مرغ در نقاشی‌های گل‌ومرغ لطفعلی شیرازی». نگره. سال یازدهم (39).صص: 61-75.
- پوپ، آرتورآپهام و اکرمن، فیلیس. (1387).  سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ج3. مترجمان: نجف دریابندری و دیگران. تهران: علمی و فرهنگی.
- پورتر، ونیتیا (1381). کاشیهای اسلامی. مترجم: مهناز شایسته‌فر. تهران: مطالعات هنر اسلامی.
- تقوی، عابد؛ موسوی حاجی، سید رسول و  آ‌‌گنجی شیرازی، ناز‌‌آفرین. (1394). «تحلیل و بررسی مضامین نقوش کاشیکاری‎شدۀ ابنیۀ عصر قاجار شیراز». مجموعه مقالات اولین همایش معماری ایرانی اسلامی (سیمای دیروز- چشم‌‌انداز فردا) شیراز. ج2. صص: 1127-1142.
- جباری، فاطمه و مراثی، محسن. (1392). «مطالعه تطبیقی تصاویر نسخ چاپ سنگی و کاشی‌های مصور دورۀ قاجار». هنرهای زیبا. ‌سال هجدهم (1). صص: 57-68.
- حسینی‌‌راد، عبدالمجید و خان‌‌سالار، زهرا. (1384). بررسی کتاب‌‌های چاپ سنگی مصور دوره قاجار. هنرهای زیبا. ش (23). صص: 77-86.
- خلج امیر حسینی، مرتضی. (1389). رموز نهفته در هنر نگارگری. تهران: آبان. چاپ دوم.
- خورشیدی، هادی. (1394). گونه‌‌شناسی و بررسی کاشیهای حرم مطهر رضوی در دوران معاصر. آستان هنر. سال چهارم (11-12). صص: 60-69.
ـ  ــــــــــــــــــــ .(1396). کاشیکاری در حرم مطهر رضوی. مشهد: به‌‌نشر.
- دادور، ابوالقاسم و دالایی، آزاده. (1395). مبانی نظری هنرهای سنتی (ایران در دوره اسلامی). تهران: دانشگاه الزهرا (س).
- رفیعی، اکرم و  شریفی، علی‌‌اکبر. (1396). «بازشناسی رقم نقاش در نسخ چاپ سنگی دورۀ قاجار، مطالعۀ تطبیقی نسخۀ چاپ سنگی نوش آفرین محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی و آثار میرزا نصرالله». هنرهای زیبا. سال بیست و دوم (69). صص: 31-42.
- ریاضی، محمدرضا. (1395). کاشیکاری قاجار. تهران: یساولی.
- زکی، محمدحسن. (1366). تاریخ صنایع ایران (بعد از اسلام). مترجم: محمدعلی خلیلی. تهران: اقبال.
- سرلو، خوان ادواردو. (1389). فرهنگ نمادها. مترجم: مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.
- شایسته‌‌فر، مهناز. (1389). «تزئینات کاشیکاری نمای بیرونی موزۀ پارس شیراز». کتاب ماه هنر. سال یازدهم (147). صص: 32-37.
- شریف‌‌زاده، سید عبدالمجید. (1381). دیوار‌‌نگاری در ایران (دوره زند و قاجار در شیراز). تهران: صندوق تعاون میراث فرهنگی کشور.
- شفرد، راونا و راپرت. (1393). نماد در هنر و اسطوره شکل به چه معناست. مترجم: آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی. تهران: نشر نی.
- شوالیه، ژان و آلن گربران. (1378). فرهنگ نمادها. ج1. مترجم: سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ .(1379). فرهنگ نمادها. ج2. مترجم: سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ .(1385). فرهنگ نمادها. ج4. مترجم: سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
- شهدا‌‌دی، جهانگیر. (1384). گلومرغ دریچه‌‌‌ای بر زیبایی‌‌شناسی ایرانی. ج1. تهران: کتاب خورشید.
- صادق‌‌پور، ابوالفضل و میر‌‌عزیزی، سیدمحمود. (1394). «تحلیل کاشیکاری در دورۀ قاجار، با نگاهی بر نقوش کاشی‌های قاجاری در حرم مطهر امام رضا g». همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر ایران. صص: 1-12.
- طهوری، نیر. (1391).‌ملکوت آینه‌ها؛ مجموعه مقالات در حکمت هنر اسلامی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- عبدی‌‌فر، نرگس. (1392). هنر و معماری در دورۀ قاجاریه. تهران: راشدین.
- غلامی، جلیسه. (1390). تاریخ چاپ سنگی در اصفهان. تهران: مجلس.
- فریه، ر. دبلیو (1374). هنرهای ایران. مترجم: پرویز مرزبان. تهران: فروزان.
- فلور، ویلم. (1395). نقاشی دیواری در دورۀ قاجار.  مترجم: علیرضا بهارلو. تهران: پیکره.
- قلی‌زاده، خسرو. (1392). دانشنامۀ اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
- کلانتری، شیرین.(1389). کاشیکاری اصفهان. تهران: تاریخ ایران.
- کوپر، جین. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ‌مترجم: ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
- کوثری، مجید (1387). راهنمای حرم امام رضا g. تهران: اندیشه کامیاب.
- مارزلف، اولریش و خدیش، پگاه. (1391). اخبار‌‌نامه. ‌تهران: چشمه.
- مارزلف، اولریش. (1390). تصویرسازی داستانی در کتابهای چاپ‌‌سنگی. مترجم: شهروز مهاجر. تهران: نظر.
ـ  ـــــــــــــــــ .(1394). بیست مقاله در باب تاریخ چاپ سنگی در ایران. به اهتمام محمد‌‌جواد احمدی‌‌نیا. قم: عطف.
- متوسل، احمد. (1387). معجزات امام رضا g از ولادت تا شهادت. قم: دارالفکر.
- مشتاق، خلیل. (1389). نقد هنری و ادبی. ج1. چاپ چهارم. تهران: آزاد اندیشان.
- مهدوی پارسا، حسین (1387). در حریم ملکوت. مشهد: خانه پژوهش.
- میر‌‌عزیزی، سیدمحمود و صادق‌‌پور فیروز‌‌آباد، ابوالفضل. (1395). «تحلیل تأثیر تصاویر چاپ سنگی کتاب‌‌ «نامۀ خسروان» بر تصاویر کاشی‌های نقش برجسته کاخ موزه گلستان». نگره. سال یازدهم (37). صص: 73-85.
- نامجو، عباس و  فروزانی، سید‌‌مهدی. (1392). «مطالعۀ نماد‌‌شناسانه و تطبیقی عناصر منسوجات ساسانی و صفوی». فصلنامۀ هنر علم و فرهنگ. سال اول (1). صص: 21-42.
- نامورمطلق، بهمن و کنگرانی، منیژه. (1394). فرهنگ مصور نمادهای ایرانی. تهران: شهر.
- هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب. مترجم: رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
- یاحقی، محمد جعفر. (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش.
- یاوری، حسین و باوفا، رقیه. (1390). سیری در حکمت معماری اسلامی و تزئینات وابسته به آن در دورۀ صفویه (با تأکید بر معماری اسلامی اصفهان در دورۀ مذکور).‌ تهران: آذر، سیمای دانش.
- یاوری، حسین و سعیدی‌فر، سعیده. (1395). بررسی جایگاه نماد فرشته در آثار نگارگری ایران. تهران: بیهق کتاب.